W dniu 18 lutego 1951 r. w wyniku obrażeń odniesionych w walce z MO zmarł
Józef Pyś „Ostry”
Po zajęciu terenu Zamojszczyzny przez wojska sowieckie
i (l)WP nie złożył broni i był żołnierzem oddziału AK Tadeusza Łagody
„Barykady”. W dniu 20 grudnia 1945 r. wraz z Janem Kowaszem „Leszczyną”,
Władysławem Cięcierą „Stokrotką” i Teofilem Niemczukiem „Jaskółką” udali się do
młynarza Stanisława Winniczuka w Zamościu, celem uzyskania mąki. Młynarz nie
wydał im jej, lecz zawiadomił o tym MO, wskazując, że napastnicy zażądali od
niego wydania pieniędzy i grozili mu bronią. W następstwie działań MO Pyś
został zatrzymany w dniu 29 grudnia 1945 r. 14 stycznia 1946 r. został osadzony
w więzieniu w Zamościu, zaś wyrokiem Sądu Okręgowego w Zamościu z 12 lutego
1946 r. skazano go na 5 lat więzienia. Przebywał w tym więzieniu do 8 maja 1946
r., kiedy został uwolniony przez oddział Stowarzyszenia "Wolność i Niezawisłość" Romana Szczura „Urszuli”. Po uwolnieniu włączył się do akcji partyzantów w
więzieniu. Od tego czasu do sierpnia 1946 r. był żołnierzem oddziału WiN „Urszuli”.
Prawdopodobnie w sierpniu 1946 r. był żołnierzem rejonu WiN Łabunie dowodzonego
przez Stanisława Niemczuka „Grzegorza”, a później członkiem drużyny lotnej
żandarmerii WiN z rejonu Łabuń. Od września 1946 r. wchodził w skład placówki WiN
Sitno-Kotlice dowodzonej przez Józefa Włoszczuka „Czada”, „Pistoleta”.
W dniu 11 kwietnia 1947 r. ujawnił się przed PUBP w
Zamościu. Po ujawnieniu pracował w gospodarstwie rodziców. Jednak zmuszony był
dalej się ukrywać, bowiem na początku maja 1947 r. UB podjęło próbę jego
aresztowania. Ponownie wstąpił do oddziału „Barykady”. Prawdopodobnie w marcu
1948 r. wstąpił do II Inspektoratu Zamojskiego AK i wchodził w skład I rejonu
Kotlice dowodzonego przez Józefa Włoszczuka „Pistoleta”. Był również członkiem
oddziału lotnej żandarmerii podległego Marianowi Pilarskiemu „Jarowi”, a od
grudnia 1949 r. dowodzonej przez Wincentego Mieczysław Wróblewskiego „Szuma”. Po
śmierci „Barykady” w 1949 r. i objęcia dowództwa przez Stanisława Pakosa „Wrzosa”
był żołnierzem jego oddziału.
Od 30 grudnia 1950 r. był poszukiwany listem gończym.
16 lutego 1951 r. ok.
godz. 22.00. „Ostry” przybył do Julii Michońskiej przy ul. Lwowskiej 154 w
Zamościu. W dniu 18 lutego 1951 r. MO w Zamościu została poinformowana przez
Karolinę Strzałkowską, że u jej lokatorek Janiny Kuleszy i Julii Michońskiej przebywa
jakiś mężczyzna, który ukrywa się przed władzami. Karolina Strzałkowska nie
znała jednak jego nazwiska. Tego dnia ok. godz. 10.00 do jej domu wysłano
czterech funkcjonariuszy MO (plut. Józefa Kucia, plut. Czesława Szumiło, kpr.
Wacława Pszczela i sierż. Mieczysława Kabla), aby sprawdzić powyższe informacje.
Do mieszkania Michońskiej wszedł dzielnicowy Józef Kuć z innym nieustalonym
milicjantem, zaś dwóch milicjantów, w tym Wacław Pszczel, zostało na zewnątrz. W
mieszkaniu przebywali tylko Michońska i Pyś. Na pytanie Kucia Michońska
powiedziała, że w domu nikogo poza nią nie ma. Postanowił jednak skontrolować
mieszkanie, zaś drugi milicjant został w kuchni. Po wejściu do pokoju Kuć
zauważył leżącego na łóżku Pysia. Zapytany o nazwisko Pyś wskazał, że nazywa
się Zawrotniak. Kuć skojarzył je z poszukiwanym dezerterem z (l)WP. Wówczas
grożąc „Ostremu” pistoletem TT kazał mu wstać i podnieść ręce do góry. Pyś strzelił
do niego kilka razy z pistoletu. Na odgłos strzałów Michońska i drugi milicjant
uciekli z domu.
19 lutego 1951 r. w Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w
Lublinie przeprowadzono oględziny zewnętrzne i sekcję zwłok Józefa Pysia, celem
ustalenia przyczyny śmierci. Stwierdzono liczne rany: głowy (w
okolicy potylicznej - 5 ran o brzegach
nierównych, poszarpanych; Przebicie kości czaszki od strony potylicznej z dwoma
metalicznymi odłamkami) ramienia prawego (na ramieniu szereg ran o brzegach nierównych,
poszarpanych; na grzbiecie ręki lewej ujawniono ranę powierzchowna), klatki piersiowej i
szyi po stronie prawej (4 rany o brzegach nierównych, poszarpanych); uszkodzenie
mózgu, płuc i wątroby z wylewami
krwawymi; ranę po amputacji ręki prawej.
Przyczyną śmierci było uszkodzenie mózgu w wyniku rany postrzałowej. Odniesione
obrażenia mogły powstać w następstwie wybuchu granatu ręcznego.
Ciało Józefa Pysia zostało pochowane w nieustalonym miejscu, a o tym fakcie
nie poinformowano rodziny. Jego szczątki odkryto dopiero 11 września 2018 r. na
cmentarzu przy ul. Unickiej w Lublinie w wyniku prac ekshumacyjnych przeprowadzonych
przez Instytut Pamięci Narodowej Oddział Lublin W dniu 30 września 2019 r. po
uroczystym pogrzebie szczątki niezłomnego żołnierza spoczęły w krypcie bazyliki
pw. św. Antoniego w Radecznicy.
AIPN Lu 08/218,
AIPN Lu 08/228/2
AIPN Lu 81/1559,
AIPN Lu 012/690,
AIPN Lu 022/631,
AIPN Lu 26/205,
B.P. Szyprowski, „Z moich kości i z mojej krwi
powstanie prawdziwy Polak…” II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej (marzec
1948-grudzień 1954), Warszawa 2021, s. 580-585
B.
Szyprowski, Józef Pyś (1926-1951) [w:] Konspiracja i opór społeczny w
Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. VI, red. K. Krajewski, Warszawa
2021, s. 331-335.