II Inspektorat Zamojski AK oraz podziemie antykomunistyczne: marca 2021

W dniu 4 marca 2021 r. w Bazylice pw. św. Antoniego w Radecznicy odbyły się uroczystości pogrzebowe kpt. Romana Szczura-Szumskiego "Urbana", "Nadzieji", "Urszuli".

Kpt. Roman Szczur "Kalina", „Urban”, „Nadzieja”, „Urszula” ur. 15 sierpnia 1910 r. w Kol. Roszki Udryckie. Był synem Antoniego i Agaty zd. Socha. Ukończył szkołę powszechną w Udryczach. W latach 1931-1932 odbył służbę wojskową w 23 pp we Włodzimierzu Wołyńskim. Od września 1932 r. do września 1933 r. służył w 8. Batalionie Korpusu Ochrony Pogranicza w Stołpcach. Od września 1933 r. służył w 52. pp w Złoczowie. Tam też uczył się w szkole handlowej. We wrześniu 1939 r. walczył w oddziałach Armii „Małopolska” gen. Kazimierza Sosnkowskiego pod Lwowem. Jednostka ta wobec zajęcia Lwowa przez Sowietów została rozformowana 22 września 1939 r. w rejonie Brzuchowic, zaś żołnierze mieli samodzielnie przedzierać się na Węgry. Roman Szczur został wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną. Udało mu się uciec z pociągu i 10 października 1939 r. powrócił do Udrycz. Jesienią 1939 r. został zaprzysiężony w ZWZ przez Stanisława Prusa „Kmitę”. Od maja-czerwca 1940 r. był dowódcą sekcji szturmowej Udrycze Związku Odwetu ZWZ, a od końca 1940 r. dowódcą plutonu Udrycze ZO ZWZ. Od początku 1941 r. dowództwo plutonów szturmowych ZO ZWZ (od 15 X 1941 r. nosiły one nazwę Oddziałów Dywersji Bojowej) objął Zygmunt Sztuka "Wisman". Przez jakiś czas przebywał on w Udryczach, będących placówką "Kaliny". W kwietniu 1941 r. przed akcją na kasę gminną w Starym Zamościu jej plan omawiano w domu "Kaliny", który również wziął w niej udział. W listopadzie 1941 r. "Wisman" wraz z Józefem Zalejskim "Kropką" i Stanisławem Gumowskim "Wendą" wyjechali do Warszawy. Otrzymali adresy osób tam zamieszkujących, które mogły im udzielić pomocy. Wśród nich byli Józef Szczur i Edward Szczur - bracia "Kaliny". W wyniku strzelaniny w barze "Akwarium" w grudniu 1941 r. i późniejszych działań Kripo doszło do aresztowania m.in. "Wismana" z żoną, "Kropki" i "Wendy". Później 9 grudnia 1941 r. aresztowano również Józefa i Edwarda Szczurów. W krótkim czasie „Wisman” przeszedł na stronę niemiecką. Wskazał szereg osób z zamojskiego ZWZ, które zostały aresztowane. Przekazał również dane dotyczące działalności podziemnej „Kaliny”, którego jednak nie zdołano zatrzymać. Działanie „Wismana” spowodowało, że kpt. Stanisław Prus „Płomieńczyk” 25 lutego 1942 r. wydał rozkaz ogólny nr 3, którym nakazał m.in. zmianę pseudonimów. Wówczas plut. Roman Szczur przyjął pseudonim "Urban", którego używał conajmniej do kwietnia 1943 r.

Rozkazem personalnym nr 3 z 8 listopada 1942 r. plut. Szczur „Urban” został awansowany do stopnia sierżanta.

APL, sygn. 35/1072/0/1.17/213

Od grudnia 1942 r. był dowódcą plutonu AK w Starym Zamościu. W 1943 r. był dowódcą rejonu Stary Zamość. W dniu 10 lutego 1943 r. otrzymał pochwałę w rozkazie kpt. Stanisława Prusa "Józefa" za prowadzone dowodzenie oraz zorganizowanie pomocy zimowej i dostarczenie 5 kwintali mąki. Od marca 1943 r. był dowódcą 4. Plutonu Skierbieszów-Udrycze-Stary Zamość AK o kryptonimie „Pierwiosnek”. Około połowy kwietnia 1943 r. zmienił pseudonim na "Urszula". Od sierpnia 1943 r. był zastępcą dowódcy 2. plutonu 4. kompanii 9 ppleg AK, a następnie zastępcą dowódcy 2. kompanii 4. batalionu 9 ppleg AK. W styczniu i lutym 1944 r. "Urszula" był zastępcą dowódcy kursu podoficerskiego AK zorganizowanego koło Bzowca. Prowadził również kurs sanitarny. Rozkazem dziennym nr 2 Edwarda Markiewicza "Kaliny" z 3 kwietnia 1944 r. udzielono "Urszuli" pochwały i podziękowania za wyróżniającą pracę konspiracyjną. Od przełomu stycznia-lutego 1945 r. "Urszula" dowodził oddziałem dywersyjnym w sile plutonu z rejonu Starego Zamościa. W dniu 25 marca 1945 r. oddziały "Urszuli", Tadeusza Kuncewicza "Podkowy" i Bolesława Sobieszczańskiego "Pingwina" zlikwidowały posterunek MO w Skierbieszowie i spaliły budynek zarządu gminy. Na początku czerwca 1945 r. oddział "Urszuli" stawił się na koncentrację w Pańskiej Dolinie, celem rozbicia więzienia w Chełmie. Do akcji jednak nie doszło z uwagi na zgromadzenie sił UB po akcji oddziału Mieczysława Pazderskiego "Szarego" w Wierzchowinach. W lipcu 1945 r. jego oddział zlikwidował jedną osobę za bandytyzm i złodziejstwo oraz milicjanta członka PPR.

Rozkazem Delegata Sił Zbrojnych nr 319 z dnia 1 czerwca 1945 r., potwierdzonym rozkazem personalnym nr 19 Stanisława Książka „Turii” z dnia 25 września 1945 r. sierż. „Urszula” został awansowany do stopnia podporucznika czasu wojny.

APL sygn. 35/1099/0/1/7

Ręczna adnotacja Józefa Rybickiego "Macieja" o zatwierdzeniu awansów

APL, sygn. 35/1099/0/6/136 Rozkaz S. Książka "Turii"

Od stycznia 1946 r. do 20 czerwca 1946 r. był dowódcą rejonu Stary Zamość-Nielisz Obwodu Zamość DSZ-WiN, w tym od maja 1946 r. do 20 czerwca 1946 r. podlegał dowódcy Obwodu WiN Zamość Marianowi Pilarskiemu „Jarowi”. W dniu 8 maja 1946 r. oddział pod dowództwem „Urszuli”, składający się z 17 osób, opanował więzienie w Zamościu skąd uwolnił 301 więźniów, w tym Józefa Pysia „Ostrego”. Przed akcją obserwację więzienia prowadzili Teofil Niemczuk „Grot”, Adam Altmajer „Długi” i Józef Rabiega „Wózek”. Dane o rozkładzie pomieszczeń, liczebności załogi oraz zmianach wart przekazali żołnierzom WiN strażnicy więzienni Jan Radziejowski i Romana Sebastiani. W czasie akcji o godz. 20.45 „Urszula” i Stefan Policha „Krasnopolski” rozbroili pod więzieniem jego kierownictwo Jana Kościka i Józefa Kościka, a pozostali partyzanci wartownika Serafina Nadrę. „Urszula” nakazał Janowi Kościkowi wydanie polecenia, aby strażnik otworzył bramę. Po jej otwarciu „Krasnopolski”, „Urszula” i „Wózek” po krótkiej walce opanowali wartownię. Stanisław Bizior „Eam”, Stanisław Furmanek „Mahoń”, Tadeusz Łagoda „Barykada” i Edward Świst „Miś” opanowali kancelarię, gdzie rozbroili naczelnika więzienia Wawrzyńca Siwca oraz strażników Wincentego Główczyka i Tadeusza Mazura. Z kolei „Długi”, Adam Michalak „Kula” i Franciszek Węcławik „Boa” zmusili innego strażnika do otwarcia cel. Akcję ubezpieczało 3 partyzantów, w tym Teofil Niemczuk „Grot” z rkm-em. Strażnik Grzegorz Magryta uwolnił się z wartowni i z zabranej broni zastrzelił „Misia” oraz zranił „Krasnopolskiego”. W czasie akcji zginęło również 5 funkcjonariuszy Straży Więziennej. Uwolnionych podzielono ich na dwie grupy. Jedną skierowano do Sitańca, zaś drugą do Janowic Dużych. Partyzanci odeszli do pobliskich lasów.

W dniu 20 czerwca 1946 r. „Urszula” jako zagrożony aresztowaniem opuścił teren Zamojszczyzny i przebywał na Ziemiach Odzyskanych pod Wrocławiem. 20 marca 1947 r. ujawnił się przed WUBP w Warszawie. Powrócił na Dolny Śląsk, a później zamieszkał w Strzyżewicach, pow. Leszno jednak nie zaprzestał działalności zbrojnej. 11 marca 1949 r. wraz z czterema żołnierzami opanował Bank Spółdzielczy w Nowej Soli. Zdobyte pieniądze miały być przeznaczone na pomoc ukrywającym się żołnierzom AK-WiN Okręgu Lublin. Używał wówczas nazwiska Szumski. Został aresztowany 28 marca 1949 r. przez PUBP Leszno w Ostrowie Wielkopolskim. W dniu 21 września 1949 r. został skazany na karę śmierci wyrokiem WSR we Wrocławiu na sesji wyjazdowej w Nowej Soli. Stracono go 23 stycznia 1950 r. w więzieniu przy ul. Kleczkowskiej we Wrocławiu, zaś zwłoki pochowano na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu. Jego szczątki odkryto w listopadzie 2011 r. podczas prac ekshumacyjnych Instytutu Pamięci Narodowej na ww. cmentarzu. Informację o jego identyfikacji podano do publicznej wiadomości 17 czerwca 2019 r.

Por. Roman Szczur otrzymał pośmiertną nominację do stopnia kapitana oraz na podstawie postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 lipca 2020 r. o nadaniu odznaczeń (M.P. z 2020 r. poz. 847) został uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Ogłoszenie nominacji oraz wręczenie odznaczenia miało miejsce w czasie jego uroczystego pogrzebu w Radecznicy.

W czasie uroczystości w Radecznicy nominacje do stopnia podporucznika otrzymali również żołnierze II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej:

- szer. Paweł Kalinowski „Francuz” - żołnierz oddziału plut. Stanisława Pakosa „Wrzosa” z II Inspektoratu Zamojskiego AK (stracony z wyroku WSR w Lublinie 7 lutego 1952 r.),

- plut. Stanisław Pakos „Wrzos” - żołnierz AK-WiN oraz żołnierz oddziału Tadeusza Łagody „Barykady” i dowódca oddziału z II Inspektoratu Zamojskiego AK (zginął 20 grudnia 1951 r w walce z obławą UB-KBW w Kol. Brudek),

- kpr. Ludwik Rogalski „Kanciarz” - żołnierz AK-WiN, dowódca I kompanii II Inspektoratu Zamojskiego AK (stracony z wyroku WSR w Lublinie 4 czerwca1951 r.),

- szer. Mieczysław Szewczuk „Włoch” - żołnierz oddziału plut. Stanisława Pakosa „Wrzosa” z II Inspektoratu Zamojskiego AK (stracony z wyroku WSR w Lublinie 7 lutego 1952 r.).

Postanowieniem Prezydenta RP z dnia 21 lipca 2020 r. o nadaniu orderów (M.P. z 2020 r. poz. 847) żołnierzom II Inspektoratu nadano pośmiertnie odznaczenia, które odebrali członkowie ich rodzin:

1. Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski otrzymali:

- kpt. Stanisław Bizior „Eam” - żołnierz ZWZ-AK-WiN oraz dowódca rejonu Stary Zamość-Sitaniec II Inspektoratu Zamojskiego AK,

- ppor. Jan Hadam „Agrest” - żołnierz BCh-AK, WiN oraz dowódca rejonu Radecznica-Sułów II Inspektoratu Zamojskiego AK,

- ks. Józef Płonka - kapelan 9 ppleg AK i współpracownik Obwodu Zamojskiego i Okręgu Lubelskiego WiN z klasztoru oo. Bernardynów w Radecznicy,

- ppor. Ludwik Rogalski „Kanciarz”,

- szer. Andrzej Stachyra „Saturnin”- żołnierz BCh-AK, WiN oraz dowódca rejonu Turobin z II Inspektoratu Zamojskiego AK.

2. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski otrzymali:

- o. Piotr Golba - zakonnik oo. Bernardynów z Radecznicy i archiwista Obwodu Zamość WiN,

- ppor. Paweł Kalinowski „Francuz”,

- ppor. Stanisław Pakos „Wrzos”,

- ppor. Józef Pyś "Ostry" - żołnierz placówki Łabunie AK-WiN oraz lotnej żandarmerii i oddziałów Tadeusza Łagody „Barykady” i Stanisława Pakosa „Wrzosa” z II Inspektoratu Zamojskiego AK,

- ppor. Mieczysław Szewczuk „Włoch”.

Archiwum Państwowe w Lublinie, dalej APL, sygn. 35/1072/0/1.17/213, k. 1,

APL, sygn. 35/1099/0/1/7, k. 4,

APL, sygn. 35/1099/0/6/136, k. 41,

IPN Lu 467/1,

IPN Lu 467/2,

IPN Wr 049/ 403

T. Balbus, Roman Szczur-Szumski (1910-1950) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. I, Kraków-Warszawa-Wrocław 2002,

Z. Białasiewicz, Afera „Wismana”, Lublin 1985,

I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939-1944. Cz. II. Dokumenty, Lublin 1971,

K. Czubara, Rozbicie więzienia w Zamościu 8 maja 1946 r. przez oddział WiN ppor. Romana Szczura ps. Urszula, „Teka Komisji Historycznej OL PAN” 2008, nr 1,

J. Grygiel, Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w obwodzie zamojskim 1939-1944, Warszawa 1985,

Jemioła [Jan Turowski], Wypad na kasę gminną w Starym Zamościu [w:] Dywersja na Zamojszczyźnie 1939-1944, red. Z. Klukowski, Zamość 1947,

J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa na Zamojszczyźnie, Lublin 2001,

Rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj nr 319 (Żyto), opr. H. Rybicka, Warszawa 2004,

B. Szyprowski, Przypadek Zygmunta Sztuki vel Jerzego Balickiego „Wismana”, „Rusta” i jego sprawa karna przed Wojskowym Sądem Specjalnym Armii Krajowej, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2018, nr 3-4,

R. Wnuk, Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 r., Lublin 1992,

R. Wnuk, Lubelski Okręg AK DSZ i WiN 1944-1947, Warszawa 2000,

T. Kowalski, Akcja WiN na więzienie w Zamościu, http://www.wiadomosci24.pl/artykul/akcja_win_na_wiezienie_w_zamosciu_347673.html, dostęp 12 IX 2017 r.;

Ogłoszono nazwiska kolejnych 24 zidentyfikowanych ofiar zbrodni komunizmu i UPA | Epoch Times Polska, dostęp: 5 III 2021 r.

Radecznica: Pogrzeb żołnierza wyklętego. Kapitan Romana Szczur spoczął w sanktuarium | Kurier Lubelski, dostęp: 5 III 2021 r.

Bartłomiej Szyprowski

II Inspektorat Zamojski AK oraz podziemie antykomunistyczne

środa, 10 marca 2021

Piotr Bartnik "Jastrząb" odszedł na wieczną wartę.

piątek, 5 marca 2021

Uroczysty pogrzeb kpt. Romana Szczura i uhonorowanie żołnierzy II Inspektoratu