Płk Marian Franciszek Pilarski (1899-1952)
Twórca i dowódca II Inspektoratu Zamojskiego AK
Marian Franciszek Pilarski „Grom”,
„Jar”, „Bończa”, „Olgierd” był synem Franciszka i Marii zd. Mrawczyńska.
Urodził się 30 lipca 1899 r. w Pisarzowicach, gm. Biała Krakowska, zaś chrzest
przyjął 13 sierpnia 1899 r. w Parafii pw. św. Marcina w Pisarzowicach[1]. Jego ojciec
był w 1899 r. ekonomem w majątku Jerzego Krzemienia w Pisarzowicach Dolnych w
pow. bialskim, a później pracował jako woźny w gminie w Wadowicach. Matka
zajmowała się domem[2].
Marian Pilarski od ukończenia 6 lat
uczęszczał do szkoły powszechnej w Wadowicach[3] i 8. klasowego
gimnazjum w Wadowicach[4]. Już w
zakresie pobierania przez niego nauki napotykamy na pewne rozbieżności. W
dokumentach dotyczących własnego życiorysu Marian Pilarski wskazywał, że w 1918
r. ukończył 8 klas gimnazjum[5], zaś w
sporządzonym własnoręcznie życiorysie podniósł, że w 1918 r. ukończył 6 klas
gimnazjum[6]. Natomiast w
dokumentach wojskowych zaznaczono, że naukę przerwał po ukończeniu 4 klas
gimnazjum i 2 klas szkoły rolniczej[7]. Według
informacji rodziny była to Krajowa Szkoła Rolnicza w Kobiernicach[8].
Kolejną problematyczną kwestią jest
ustalenie jednostki wojskowej i daty wstąpienia do niej Mariana Pilarskiego.
Jak zaznaczono w dokumentach wojskowych, od 1915 r. do marca 1916 r. służył w
3. Pułku Piechoty Legionów Polskich[9]. Podnoszono,
że Marian Pilarski od kwietnia 1915 r. do marca 1916 r. był żołnierzem 3 Pułku
Piechoty Legionów Brygady Karpackiej[10].
Jego akces do legionów miał nastąpić 18 lutego 1915 r., kiedy legioniści I
Brygady przebywali na odpoczynku w Kętach niedaleko Pisarzowic[11].
W czasie pobytu I Brygady w okolicach Kęt wstąpiło do niej 40 ochotników[12].
Natomiast 3. Pułk Piechoty Legionów Polskich został utworzony w Krakowie na
przełomie sierpnia-września 1914 r. i do 26 lutego 1915 r. walczył na
Bukowinie, kiedy został rozlokowany w Kołomyi, gdzie poddano go reorganizacji.
Wchodził w skład II Brygady Legionów Polskich, która na cześć zaciętych walk w
Karpatach nazwana została Brygadą Karpacką lub Żelazną[13].
Z powyższego zdaje się wynikać, że obie Brygady nie spotkały się w tamtym
czasie, zaś M. Pilarski nie mógł pod Kętami wstąpić do 3. Pułku Piechoty
Legionów Polskich, który w ogóle tam nie stacjonował. Być może, w ramach
uzupełnienia w wyposażeniu i uzbrojeniu[14],
które uzyskała II Brygada stacjonująca w Kołomyi, przesłano tam również
żołnierzy, którzy zaciągnęli się do legionów pod Krakowem, celem uzupełnienia
braków spowodowanych dużą liczbą strat poniesionych w walkach. Jest to
prawdopodobne z uwagi na fakt, że 3. Pułk Piechoty Legionów Polskich w Kołomyi
poddano reorganizacji, zaś w okresie od 25 marca 1915 r. do 10 kwietnia 1915 r.
otrzymał uzupełnienie o 111 osób, z tego 70 było nowymi żołnierzami[15].
Z dokumentów wynika również, że w ramach tego pułku istniał w Kołomyi batalion
rekrutów liczący w granicach 130 osób[16].
W dokumentach brak jest zapisów
odnoszących się do służby wojskowej M. Pilarskiego obejmującej okres od marca
1916 r. do 10 listopada, 1918 r., kiedy ochotniczo miał wstąpić do 2. Batalionu
Strzelców dowodzonego przez gen. Franciszka Latinika[17].
Powyższe okoliczności wskazują, że M. Pilarski do czasu wstąpienia do legionów
nie mógłby ukończyć ani 8 ani 6 klas gimnazjum. Być może po zakończeniu służby
w legionach powrócił do domu i w 1918 r. ukończył gimnazjum.
Podczas przesłuchań w Urzędzie Bezpieczeństwa
M. Pilarski zeznał, że do armii został powołany w końcu marca 1919 r. przez
Powiatową Komisję Uzupełnień w Wadowicach i skierowany do 20. pp im. Ziemi
Krakowskiej[18].
Mogło to wynikać z uchwalonej przez Radę Regencyjną 27 października 1918 r.
tymczasowej ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej oraz wydanej przez
sejm 7 marca 1919 r. ustawy o powołaniu do wojska roczników 1896-1901[19].
3 stycznia 1919 r. został
odkomenderowany na trzytygodniowy kurs szkoły podoficerskiej w Skoczowie[20].
5 stycznia 1919 r. otrzymał awans do stopnia starszego strzelca[21].
W czerwcu 1919 r. powrócił do 20. pp[22].
Być może powrót do 20. pp. był jedynie chwilowy, bowiem jak wynika z dokumentów
16 lutego 1919 r. został przeniesiony do 30. pp Ziemi Łowickiej (późniejszy 30.
Pułk Strzelców Kaniowskich), gdzie pełnił funkcję sekcyjnego[23].
10 lipca 1919 r. otrzymał awans do stopnia kaprala[24].
Z kolei w życiorysie podnosił, że po służbie w 20. pp, został wcielony do 18.
pp, z którym brał udział w walkach polsko-ukraińskich pod Lwowem, gdzie został
ranny[25].
Z przekazanych przez M. Pilarskiego informacji niezbyt czytelnie wynika, w
jakim oddziale służył w czasie walk polsko-ukraińskich pod Lwowem oraz w czasie
wojny polsko-bolszewickiej. Z dostępnych źródeł wynika, że 20. pp nie walczył,
w 1919 r. w rejonie Lwowa. Natomiast 4. DP, w którą wchodził 18. pp, walczyła w
rejonie w Lwowa w maju–czerwcu 1919 r.[26].
Jednakże w dokumentach z 83. pspls brak informacji wskazującej, że M. Pilarski
służył w 18 pp[27].
To jednak, z uwagi na niezachowanie się całości dokumentacji ww. oddziału, nie
wyklucza, że służył w tej jednostce.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej
w 1920 r. M. Pilarski wziął udział w bitwie pod Komarowem. Został ranny w
czasie odpierania ataku kawalerii bolszewickiej. Zaopiekowała się nim 16-letnia
mieszkanka Tyszowiec Wiera Samczuk, która wyniosła go z pola bitwy[28].
Z dostępnej literatury wynika, że 30. pp 27 sierpnia 1920 r. został odesłany do
obrony przepraw na rzece Huczwie pod Tyszowcami. Tego dnia odpierano atak
bolszewickiej 4 Dywizji Kawalerii wchodzącej w skład I Armii Konnej Siemiona
Budionnego koło Werbkowic pod Tyszowcami[29].
To potwierdzałoby fakt, że został ranny tego dnia oraz, że wówczas służył w 30.
pp[30].
Powyższe skłania również do przyjęcia tezy, iż nie został przeniesiony do 30.
pp pod koniec 1920 r., jak zeznał w trakcie śledztwa w UB, lecz w 1919 r.
Według zeznań Mariana Pilarskiego w
czerwcu 1920 r. miał być instruktorem w Szkole Podoficerów Piechoty w Komorowie
pod Ostrowią Maz.[31],
zaś w sierpniu-wrześniu 1920 r. powrócić do 30 pp[32].
Nie ulega wątpliwości, że M. Pilarski mógł być instruktorem w szkole, bowiem
stosownie do rozkazu o etatach instruktorskich w szkołach podchorążych mogli
nimi być żołnierze w stopniach kaprali, plutonowych i sierżantów[33].
W 1920 r. w tym miejscu był jednak zorganizowany Obóz Szkół Podoficerskich,
który później został podzielony na kilka innych jednostek wyszkolenia[34].
30 października 1920 r. M. Pilarski
został mianowany plutonowym[35].
8 listopada 1921 r. został przeniesiony do 83. pp w Kobryniu (od 31 XII 1937 r.
pod nazwą 83 Pułku Strzelców Poleskich im Romualda Traugutta)[36].
W tym pułku pełnił służbę do wybuchu II wojny światowej i awansował do stopnia
chorążego (od 20 IV 1922 r. sierżant[37];
od 1 V 1928 r. starszy sierżant[38];
od 1 VI 1935 r. - chorąży[39]).
Pełnił również różne funkcje: podoficera gospodarczego[40],
pisarza[41],
sierżanta szefa kompanii[42],
zastępcy dowódcy plutonu[43]
i dowódcy plutonu[44].
4 sierpnia 1923 r. w kościele parafialnym w Tyszowcach
poślubił Wierę Samczuk[45].
W okresie 1 październik 1925 r. – 16
luty 1926 r. ukończył kurs dla podoficerów zawodowych przy Okręgowej Szkole
Podoficerów nr IX w Berezie Kartuskiej[46].
We wrześniu 1939 r. chor. Marian
Pilarski przebywał w Kobryniu, gdzie 83. pspls wchodził w skład II rzutu i
Ośrodka Zapasowego 30. Poleskiej Dywizji Piechoty. Na bazie pozostających tam
pułków z 30. DP utworzono pułki rezerwowe i 83 pspls otrzymał nazwę 183. pspls[47].
Na ich bazie 14 września 1939 r. płk. Adam Epler sformował Dywizję „Kobryń”,
która, jako 60. DP, weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”
gen. Franciszek Kleeberg[48].
W kampanii wrześniowej 1939 r. chor.
Marian Pilarski był adiutantem dowódcy II batalionu 183 pspls kpt. Mariana
Ścisłowskiego[49].
3 października 1939 r. 183 pułk osiągnął rejon Woli Gułowskiej a wieczorem tego
dnia zajął teren na północny wschód od miejscowości Okrzeja i Wola Okrzejska z
zadaniem rozpoznania w kierunku Łukowa i Żelechowa oraz ubezpieczeniem w
rejonie gajówki Ofiara[50].
Ludwik Łatoża wspominał: „II batalion 83. pp [właśc. 183 pspls] znajdowały się
w lesie koło leśniczówki Ofiara […]. 3 i 4 października [1939 r.] spędziliśmy
względnie spokojnie. Nad lasem od czasu do czasu krążyły pojedyncze samoloty,
widocznie rozpoznawcze, gdyż nie było bombardowania […]. Dnia 5 października
[1939 r.] po południu przybył do taboru chorąży M. Pilarski, p.o. adiutanta
dowódcy II baonu. Powiedział mi, że amunicja jest już na wyczerpaniu i
przewidywana jest kapitulacja. Mówił, że czynione są przygotowania, palono akta
i papierowe pieniądze. Nastrój minorowy”[51].
6 października 1939 r. nastąpiła
kapitulacja SGO „Polesie” pod Wolą Gułowską. Marian Pilarski dostał się do
niewoli niemieckiej. Jak pozostali żołnierze dywizji został pieszo
przetransportowany, poprzez Dęblin, do Częstochowy. Tam załadowano jeńców do
wagonów, celem przewiezienia do Stalagu XI A Altengrabow[52].
29 października 1939 r. ok. godz. 23.00 pod Małogoszczą uciekł z transportu do
Niemiec[53].
Powrócił do Tyszowiec, gdzie przebywała jego żona Wiera[54].
W tym czasie w kraju zaczęły się
formować zalążki grup oporu. Od października-listopada 1939 r. na
Zamojszczyźnie, w powiecie tomaszowskim, dyrektor Gimnazjum i Liceum im. B.
Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim Józef Rybicki, rozpoczął formowanie struktur
Służby Zwycięstwu Polsce. Wciągnął do organizacji m.in. Zenona Jachymka i
Józefa Gniewkowskiego z Tomaszowa Lub., Tadeusza Niedziałkowskiego z Krynic i Hieronima
Białowolskiego z Komarowa. Rybicki zaprzysiągł w Tyszowcach ks. Edwarda
Kołszuta i Edmunda Michałkiewicza, którzy od końca grudnia 1939 r. organizowali
jeden z ośrodków konspiracyjnych. Oprócz niego w Tyszowcach kolejną strukturę
SZP powołał Jan Kulik „Bela”. Trzecią z nich próbował zorganizować chor. Marian
Pilarski, jednak m.in. z uwagi na fakt, że nie był znany na tym terenie praca
ta nie szła mu zbyt owocnie[55].
Jak się wydaje do czasu opuszczenia przez J. Rybickiego Zamojszczyzny 24 lutego
1940 r. nastąpiło połączenie kilku ośrodków w Tyszowcach w jedną strukturę[56].
Pilarski podjął działalność
konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej a następnie Armii Krajowej, przyjmując
pseudonim „Grom”[57].
W odniesieniu jego działalności z okresu początkowego, poza jedną relacją
wspomnieniową, brak informacji o dacie jego wstąpienia do ZWZ i działalności
oraz formalnej przynależności terytorialnej z okresu formowania struktur ZWZ w
rejonie tyszowieckim, bowiem w zachowanych dokumentach obwodu tomaszowskiego
informacje dotyczące „Groma” datowane są dopiero na 1943 r.
Zdaniem konspiratorów z Tyszowiec
„Grom” do AK został przyjęty dość późno i oddany pod dowództwo Jana Kulika
„Beli”[58].
Z dostępnych publikacji wynika, że Wilhelm Szczepankiewicz „Drugak” był dowódcą
obwodu tomaszowskiego ZWZ/AK od listopada 1941 r. do lipca 1944 r., zaś „Bela”,
który do ZWZ został przyjęty 1 stycznia 1940 r., od grudnia 1942 r. do stycznia
1944 r.[59]
był dowódcą 21. placówki Tyszowce[60].
To może wskazywać, w powiązaniu z powyższą relacją wspomnieniową, że Pilarski
został przyjęty do organizacji w okresie 1941 r. - 1942 r. i był żołnierzem 21.
placówki ZWZ/AK[61].
W połowie 1943 r. „Grom” został
dowódcą 20. placówki ZWZ/AK w Siemierzu[62].
W publikacjach podnoszono jednak, że pomimo mianowania go na to stanowisko nie
objął jednak tej funkcji[63].
Pomiędzy czerwcem a wrześniem 1943
r. Marian Pilarski, będąc poszukiwany przez Niemców, musiał opuścić dom w
Podborze w obawie przed aresztowaniem. 7 czerwca 1943 r. Niemcy na podstawie
uzyskanych informacji o żołnierzach AK otoczyli Podbór. „Grom” ukrył się
zagrzebując w sianie na strychu. Wyznaczony do jego przeszukania mężczyzna,
pomimo zauważenia „Groma”, nie zdradził tego Niemcom. To uratowało Pilarskiego.
W czasie obławy aresztowano 13 osób, z których większość wysłano na roboty
przymusowe do Rzeszy, zaś żołnierza 21. kompanii AK Stanisława Szwanca „Sęka”
do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie zmarł 6 listopada 1943 r.[64].
Z dniem 11 listopada 1943 r. „Grom”
objął dowództwo 21. placówki AK w Tyszowcach[65].
21. kompania AK, zwana również
kompanią „Tyszowce” lub kompanią „Groma”, powstała w styczniu 1944 r. na bazie
21. placówki AK, po wprowadzeniu na terenie rejonu III i placówki Tyszowce AK
zasad organizacji batalionowej[66].
Była ona najlepiej zorganizowana i najliczniejszą z kompanii wchodzących w
rejon III AK (liczebność: ok. 150 żołnierzy, sformowanych w 3 plutony
strzeleckie oraz 12-osobowa drużynę dowódcy kompanii i drużyna gospodarcza)[67].
Od grudnia 1943 r. do marca 1944 r.
Pilarski był komendantem i wykładowcą w szkole podoficerskiej zlokalizowanej w
zabudowaniach Mikołaja Łaby w Sobolu. Kurs ten obejmował 15 elewów i nie został
zakończony z powodu wzmożenia walk antyukraińskich. Później szkołę przeniesiono
do Suśca, gdzie jej dowódcą został Zenon Jachymek „Wiktor”[68].
Specyfika terenu Zamojszczyzny
spowodowała, że działania podziemia niepodległościowego były zwrócone nie tylko
przeciwko Niemcom, ale również przeciwko ukraińskim nacjonalistom. Wynikało to
przede wszystkim z faktu, że występowały tu duże skupiska ukraińskie (w 1939 r.
na około 500 tysięcy mieszkańców Zamojszczyzny ponad 24 % stanowili Ukraińcy)[69]. Stosunki polsko-ukraińskie uległy zmianie na niekorzyść
Polaków w czasie okupacji, na co miały wpływ przymusowe wysiedlenia podjęte
przez Niemców. Od listopada 1942 r. w miejsce Polaków osadzano Niemców z
terenów Besarabii i Bałkanów. Niemcy osiedlali również we wsiach Ukraińców,
aby tworzyły one wał mający ich bronić przed atakami polskiej partyzantki (tzw.
Ukrainenaktion), która do czerwca 1943 r. objęła 64 wsie na terenie powiatu
hrubieszowskiego[70]. Niemcy starali się rozbudzić animozje obu grup
narodowościowych. Wprowadzono udogodnienia dla Ukraińców (urzędowy język
ukraiński, przedszkole i szkoły w Majdanie i popówce na Kątku; tworzenie tzw.
kooperatyw handlowych: „Solidarność” w Zamłyniu i „Swij do Swoju” na Dębinie)[71].
W 1943 r. w głąb powiatu tomaszowskiego,
z terenów hrubieszowskiego, spływały oddziały UPA z terenów zabużańskich. Od
drugiej połowy 1943 r. na tym terenie ukraińscy nacjonaliści byli dla Polaków
groźniejszym przeciwnikiem niż Niemcy[72]. Od 24 września 1943 r. do 10 marca 1944 r. ukraińskie
odziały zbrojne tzw. Samoobronni Kuszczowi Widdiły (SKW) i UPA oraz policja
ukraińska dokonały zabójstw Polaków na terenie powiatu hrubieszowskiego w
szeregu miejscowości[73]. W reakcji na powyższe komendant hrubieszowskiego obwodu AK
Marian Gołębiewski „Swoboda” podjął akcję wymierzoną w UPA, w której pomagały
mu oddziały Zenona Jachymka „Wiktora” z obwodu tomaszowskiego AK, mającą
przeciwdziałać opanowanie przez UPA powiatu hrubieszowskiego i części
południowo-wschodniej powiatu tomaszowskiego[74].
W obronie przeciwko działaniom UPA
brała również udział 21. kompania „Groma”, która skutecznie broniła ludności
cywilnej. Jej działania polegały na atakach zasiedlonych wsi, marszach
propagandowych, rozbijaniu posterunków ukraińskich oraz utworzeniu zbrojnego
ubezpieczenia wsi polskich[75]. Oprócz tego prowadzono walki z Niemcami.
10 czerwca 1944 r. „Grot” wydał
„Gromowi” rozkaz przekazania obowiązków dowódcy 21. kompanii AK Władysławowi
Rybczyńskiemu „Konradowi” i wyznaczył mu, za zgodą komendanta obwodu, objęcie
obowiązków oficera wyszkolenia batalionu III[76]. Zdanie dowództwa kompanii miało nastąpić 12 czerwca 1944 r.[77]. W tym terminie doszło do spotkania Pilarskiego i
Białowolskiego z udziałem „Konrada” i „Lasoty”. „Grom” wydał dokumenty kasowe,
jednak odmówił przekazania dowództwa kompanii. 23 czerwca 1944 r. „Grot”
zawiesił chor. „Groma” w pełnieniu obowiązków dowódcy kompanii. Decyzję
przesłał komendantowi obwodu AK „Drugakowi”[78]. W odpowiedzi na powyższe 11 czerwca 1944 r. „Grom”
wniósł prośbę do „Grota” o zwolnienie z funkcji wywiadowcy[79]. 12 czerwca 1944 r. „Grom” rozmawiał z komendantem obwodu,
który wyznaczył go na szefa kursu podoficerskiego obejmującego rejon III przy
jednoczesnym dowodzeniu kompanią[80].
Chor. Pilarski opuścił placówkę i powrócił
do domu w Tyszowcach. 17 czerwca 1944 r. „Drugak” zatwierdził zorganizowanie
Kursu dla Młodszych Dowódców Piechoty obwodu tomaszowskiego AK, który miał mieć
siedzibę w tzw. Kościółku w Puszczy Solskiej. Kurs miał trwać trzy tygodnie i obejmować
około 150 żołnierzy.[81]. Marian Pilarski wskazywał, że „Drugak” wyznaczył go na
dowódcę ww. kursu, jednak została nim inna osoba. 15 lipca 1944 r. „Grom” wraz
z elewami przybył na szkolenie podoficerskie. Z uwagi na zbliżanie się frontu
zamiast wymaganej liczby elewów stawiło się ich 42[82]. Kurs rozpoczął działanie 29 czerwca 1944 r. i miał trwać
sześć tygodni. Jego komendantem został por. Zenon Jachymek „Wiktor”, zaś od 1
lipca 1944 r. ppor. „Reneta”. W skład kadry instruktorskiej wchodzili m.in.
ppor. Witold Kopeć „Ligota”, ppor. Karol Kostecki „Kostek”, chor. Marian
Pilarski „Grom” i plut. Alfred Tor „Zych”[83]. Rozkazem „Drugaka” z 22 lipca 1944 r. kurs podoficerski
został zakończony, zaś kadra i kursanci otrzymali polecenie przejścia do tzw.
Siwej Doliny w lesie pod Tomaszowem Lub. Ich zadaniem było wzięcie udziału w
walkach z Niemcami o opanowanie Tomaszowa Lub. Szkołę podoficerską
przemianowano na kompanię pod dowództwem „Renety”[84]. „Grom” nie wszedł w jej skład pozostając bez
przydziału. Udał się jednak wraz z innymi pod Tomaszów[85].
23 lipca 1944 r. do Tyszowiec
wkroczyły oddziały sowieckie[86].
27 lipca 1944 r. „Grom”, po otrzymaniu informacji o zbombardowaniu Tyszowiec,
uzyskał od „Drugaka” trzydniowy urlop i powrócił do rodziny[87].
Według oświadczenia Mariana Pilarskiego od 27 lipca 1944 r. do czerwca 1945 r.
pozostawał w Tyszowcach bez przydziału. Ukrywał się przed organami UB, które
chciały go ująć, jako żołnierza AK[88].
Pilarski po powrocie do Tyszowiec
nadal pozostał w konspiracji. Jednocześnie poprosił komendanta obwodu o
przeniesienie do pracy organizacyjnej na teren Zamościa lub Hrubieszowa wraz z
podległym mu oddziałem dywersyjnym[89].
W tym czasie, jak wskazywał był poszukiwany przez NKWD i ukrywał się wraz z
oddziałem dywersyjnym[90].
Prośba ta nie została uwzględniona.
10 stycznia 1945 r. dowództwo obwodu
tomaszowskiego AK objął Stanisław Książek „Rota” mianowany na miejsce
aresztowanego Władysława Surowca „Sosny”[91].
W tym czasie prawdopodobnie „Grom” pełnił funkcję oficera wywiadowczego i
dowódcy oddziału dywersyjnego, bowiem wskazywać na to mogą meldunki przesyłane
do komendy obwodu[92].
Zimą 1945 r. „Grom”, jako dowódca
oddziału dywersyjnego, podejmował działania, mające na celu ochronę ludności
przed atakami ukraińskimi, bandytyzmem oraz infiltracją MO, UB[93].
W marcu 1945 r. chor. „Grom” został
przeniesiony z rejonu Tyszowce do kancelarii komendy obwodu tomaszowskiego AK[94].
Dopiero 14 marca 1945 r. nastąpiło protokolarne przekazanie „Grotowi” kompanii
tyszowieckiej[95].
Rozkazem Inspektora Zamojskiego AK z 20 kwietnia 1945 r. chor. „Grom” został
przeniesiony z Komendy Obwodu tomaszowskiego do Obwodu biłgorajskiego[96].
Pilarski odwołał się od niego do Inspektora Zamojskiego wnosząc o zmianę
decyzji[97].
Powyższe prawdopodobnie nie przyniosło rezultatu. W kwietniu 1945 r. Pilarski
przyjął nowy pseudonim „Jar”, jak się wydaje do kontaktów jedynie z obwodem
zamojskim, bowiem w korespondencji obwodu tomaszowskiego nadal występował pod
pseudonimem „Grom”[98].
W piśmie z 3 maja 1945 r., kierowanym za pośrednictwem Karola Kosteckiego
„Kostka” do komendanta obwodu Pilarski wskazywał, że nie uzyskał kontaktu z
inspektorem. Wnosił o zezwolenie na powrót do miejsca zamieszkania w
Tyszowcach, co tłumaczył trudną sytuacją materialną rodziny[99].
28 czerwca 1945 r. nowy komendant
obwodu tomaszowskiego Jan Turowski „Tatar” udzielił „Gromowi” urlopu[100].
W Tyszowcach Pilarski przebywał do września 1945 r. zajmując się gospodarstwem
rolnym[101].
27 lipcu 1945 r. „Grom” otrzymał od „Tatara” propozycję objęcia funkcji
adiutanta komendanta obwodu Biłgoraj, której nie przyjął[102].
11 września 1945 r. Marian Pilarski
objął funkcję II sekretarza obwodu WiN miasta Zamość i oficera wywiadu Obwodu
Zamojskiego WiN [103].
Latem 1945 r. w mieszkaniu
Kazimierza Kalety „Zakręta” w Zamościu Marian Pilarski „Jar” poznał o. Józefa
Płonkę „Wacława” - zakonnika i gwardiana z klasztoru oo. bernardynów w
Radecznicy, aw czasie okupacji kapelana OP 9 AK. Przy ponownym spotkaniu w
pierwszej połowie sierpnia 1945 r., Pilarski poprosił „Wacława” o założenie
punktu kontaktowego AK w tym klasztorze, na co Płonka wyraził zgodę[104]. W sierpniu 1945 r. w działalności podziemnej Pilarski
posługiwał się fałszywym nazwiskiem Józef Rogulski[105].
Na podstawie pisma Antoniego Radzika „Orkisza” z 8 lipca 1946 r. „Jar”
został mianowany prezesem Obwodu WiN Zamość (kryptonimy „Browar”, „K I”,
„Barbara”), a jego zastępcą Zygmunt Jaślikowski „Kary”, „Błysk”. Wydaje się
jednak, że faktycznie funkcję tą pełnił co najmniej od lutego-mnarca 1946 r.[106]. Komendzie obwodu podlegały m.in. oddział żandarmerii WiN
Stanisława Biziora „Śmigła”, „Eama”[107] oraz oddziały Romana Szczura „Urszuli” i Stanisława Pakosa
„Wrzosa”[108].
8 maja 1946 r., na rozkaz „Jara”, oddział „Urszuli” dokonał ataku na więzienie
w Zamościu, w trakcie którego uwolniono 301-302 osoby[109].
Jako nowy komendant Obwodu Zamojskiego WiN „Jar” polecił podległym jednostkom zorganizować
oddziały specjalne o liczebności 25-30 osób, intensywnie prowadzić wywiad i
propagandę, prowadzić spisy szpicli, konfidentów, osób o sympatiach
komunistycznych, szczególnie przeszkadzających w pracy WiN oraz tępić bandytyzm[110]. Likwidowano również osoby współpracujące z reżimem
komunistycznym[111]. Jednym z przejawów działalności propagandowej było
kolportowanie pism wydawanych przez WiN[112].
Z ujawnionych dokumentów archiwalnych zdaje się wynikać, że od grudnia 1946 r.
Pilarski pełnił obowiązki inspektora Zamojskiego Inspektoratu WiN[113]. W sprawę mianowania „Jara” inspektorem zaangażowany był
m.in. Hieronim Dekutowski „Zapora”[114]. „Zapora” podnosił, że sprawa mianowania „Jara” inspektorem
została załatwiona, a na końcu wskazywał: „[...] Widzę, że śmiało, bez żadnego
wahania się powinieneś przystąpić do pracy – mianować kom.[endantów] obwodów i
dać im instrukcje [...]”[115]. Podobnie twierdził Stefan Kobos „Wrzos”[116]. Nadto na pełnienie przez „Jara” funkcji inspektora wskazuje
pamiętnik żołnierza oddziału Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” Ryszarda
Zieniewicza „Drania” oraz zeznania Antoniego Burzańskiego „Burzy”[117]. Z drugiej strony w czasie śledztwa w UB Marian
Pilarski umniejszał swoją rolę wskazując, że inspektorem WiN był Stanisław Książek „Rota” a po nim Antoni Radzik „Orkisz”, zaś Andrzej
Stachyra „Saturnin” błędnie określał jego funkcję jako inspektora. Z drugiej strony w zeznaniach Stefan Poździk "Wrzos" podnosił, że ostatnim Inspektorem Inspektoratu Zamojskiego WiN był Konrad Bartoszewski "Wir". Podobnie podnosił Rafał Wnuk, wskazując iż chor. Pilarski był do amnestii w 1947 r. jedynie dowódcy Obwodu WiN Zamość[118]. Być może Pilarski pomimo braku formalnego mianowania, faktycznie pełnił obowiązki
inspektora zamojskiego WiN.
Zimą 1946/1947 grupa zbrojna „Jadzinka” i podległe jej patrole, ze zgrupowania
„Zapory”, zostały taktycznie podporządkowane „Jarowi”, który zlecał im
przeprowadzenie wywiadu o poszczególnych osobach, wykonania wydanych wyroków
śmierci oraz dokonania aktów dywersji w określonych miejscach[119]. Nadto „Jar” wymagał, aby oddziały „Zapory” uzgadniały
wykonywane akcje z terenowymi jednostkami jemu podległymi. W tej sprawie 10
lutego 1947 r. wystosował pismo do por. „Jadzinka”[120].
W marcu 1947 r. zapadła decyzja o ujawnieniu struktur WiN na Zamojszczyźnie. 2 kwietnia 1947 r. Konrad Bartoszewski "Wir" polecił Marianowi Pilarskiemu jako dowódcy Obwodu Zamojskiego WiN ujawnienie struktur. 11
kwietnia 1947 r. Marian Pilarski ujawnił się przez PUBP w Zamościu i otrzymał
zaświadczenie o ujawnieniu nr 67638. W oświadczeniu ujawnieniowym podał, że od
listopada 1939 r. do dnia ujawnienia był zaangażowany w AK-WiN, pod
pseudonimami „Grom” i „Jar”, jako dowódca kompanii AK a następnie od 1946 r.,
jako komendant obwodu WiN Zamość. Nie podawał szczegółów swojej działalności
konspiracyjnej ani nazwisk[121]. Nadto w czasie ujawnienia „Grom” nie zdał całości należącej
do niego broni, które były ukryte u Jana Jakubiaka w Podborze[122] i Józefa Smolińskiego „Łozy”[123]. Brak zdania całej broni nie wydaje się być skutkiem
przeoczenia. Późniejsze działania „Jara” wskazują, bowiem, że skorzystanie z
ustawy amnestyjnej w 1947 r. traktował jako fikcyjne. Wydaje się, że Pilarski
prawidłowo odczytał intencje UB, aby poprzez akcję ujawnieniową uzyskać wiedzę
na temat struktur WiN potrzebnych do jej rozpracowania i zlikwidowania.
Oświadczenie „Jara”, złożone przy ujawnieniu, było bardzo lakoniczne. Nie
wskazywało żadnych nazwisk współpracowników ani ich pseudonimów. Nadto nie
precyzowało żadnych szczegółów jego pracy konspiracyjnej poza faktem, że „Jar”
będąc dowódcą kompanii walczył z Niemcami i UPA[124]. Jak wynikało z doniesień agentury celnej Marian Pilarski i
Hieronim Dekutowski w okresie amnestyjnym przebywając w Radecznicy i mając
kontakt ze swoimi współpracownikami zwracali uwagę na pozorność ujawnienia i
wiążące się z nim ryzyko aresztowania przez władze bezpieczeństwa[125].
Po ujawnieniu się Marian
Pilarski podjął pracę w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Tyszowcach,
gdzie pracował w okresie od 30 sierpnia 1947 r. do 30 sierpnia 1949 r.
początkowo na stanowisku buchaltera a następnie kierownika[126]. W 1945 r. wstąpił również do Polskiego Stronnictwa Ludowego[127].
W związku z zapowiedzianą na 22 września 1947 r. w Tyszowcach[128] wizytą ordynariusza biskupa lubelskiego ks. Stefana
Wyszyńskiego postanowiono wystawić trzy bramy powitalne i przywitać biskupa
banderią konną. Tydzień przed wizytą przedwojenni kawalerzyści: Marian
Pilarski, Antoni Jaremczuk i Roman Wiśniewski uczyli kawaleryjskiego szyku
konnego młodzież tyszowiecką oraz inne osoby, które miały tworzyć banderię. W
dniu wizyty kilkudziesięcioosobowa banderia powitała biskupa Wyszyńskiego na
granicy parafii w kolonii Czartowiec. Na jej czele stał Pilarski, za nim dwaj
przedwojenni kawalerzyści, byli żołnierze AK[129].
Od 15 grudnia 1949 r. do 12 kwietnia
1950 r. pracował jako kontroler w Ubezpieczalni Społecznej w Zamościu[130]. Tam też zamieszkiwał, zaś kontakt z żoną utrzymywał przez
Józefa Smolińskiego. Rodzinę w Podborze odwiedzał przede wszystkim w niedziele[131].
Wkrótce po ujawnieniu Marian
Pilarski podjął działania mające utworzyć nową strukturę antykomunistyczną,
która przez historyków została określona mianem II Inspektoratu Zamojskiego
Armii Krajowej. Było to z jednej strony wynikiem obaw o zatrzymywanie przez UB
żołnierzy AK z drugiej zaś nadzieją na wybuch konfliktu między państwami
zachodnimi a ZSRR, do którego miało dojść w 1950 r. Osoby do nowej organizacji
Pilarski wytypował już latem 1947 r. Do pierwszych zaprzysiężeń doszło w marcu
1948 r.[132]. Później sukcesywnie zaprzysięgano nowych członków, w czym
M. Pilarski brał czynny udział, tak, że ich liczba przekroczyła 200 osób. Tak
szeroki akces do organizacji, był wynikiem m.in. poparcia jakim w
społeczeństwie Zamojszczyzny cieszyła się postać M. Pilarski, niedawnego
dowódcy AK i WiN. Inspektorat miał stanowić siatkę strukturalną, która miała
podjąć działania dopiero w razie wybuchu konfliktu między aliantami a ZSRR.
Pomimo posiadania kilku oddziałów zbrojnych ich działalność ograniczono, aby
poprzez ewentualne „wpadki” osób nie ujawniać istnienia organizacji. W
kwietniu n1950 r. UB wpadło na trop organizacji i rozpoczęła aresztowania jej
kierownictwa oraz członków. Marian Pilarski został aresztowany 12 kwietnia 1950
r. w Zamościu[133]. 14 lipca 1950 r. został osadzony w więzieniu na Zamku
w Lublinie[134]. Był wielokrotnie przesłuchiwany i torturowany[135]. W dniu 30 maja 1951 r. został oskarżony wraz z innymi
członkami kierownictwa organizacji[136]. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Lublinie z dnia 16
października 1951 r. sygn. Sr 406/51 uznano go za winnego zarzucanych mu czynów
i skazano na karę śmierci[137].
Po wydaniu wyroku śmierci sędzia spytał „Jara” czy będzie składał prośbę o
łaskę do Bolesława Bieruta. W odpowiedzi Pilarski miał rzec: „Nie. Polak nie
prosi o łaskę uzurpatora”[138].
Najwyższy Sąd Wojskowy 28 listopada 1951 r. nie uwzględnił skargi rewizyjnej
jego obrońcy adw. Stefana Wolskiego i wyrok WSR utrzymał w mocy[139].
16 października 1951 r. podanie o jego ułaskawienie złożyła żona Wiera Pilarska
oraz dzieci Janusz i Halina[140]. Nadto 25 października 1951 r. obrońca Mariana Pilarskiego
złożył wniosek o jego ułaskawienie, w którym wnosił o zamianę kary śmierci na
karę więzienia[141].
W odpowiedzi na prośby o łaskę WSR w Lublinie pod przewodnictwem Mieczysława
Widaja wydał opinię, w której wskazał, że nie zasługuje on na ułaskawienie[142].
W dniu 26 lutego 1952 r. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski[143]. Tego dnia wyrok stał się prawomocny[144]. Egzekucja Mariana Pilarskiego nastąpiła 4 marca 1952 r. w
obecności w więzieniu na Zamku w Lublinie[145].
Został pogrzebany w nieznanym rodzinie miejscu. Jego symboliczna mogiła
znajduje się na kwaterze wojskowej na cmentarzu parafialnym w Tyszowcach oraz
na cmentarzu w Namysłowie.
7 listopada 1991 r. wyrok wydany na
Mariana Pilarskiego uznano za nieważny[146].
Za działalność niepodległościową
oraz wzorowe pełnienie obowiązków służbowych Marian Pilarski został odznaczony:
Krzyżem Walecznych (6 XI 1920)[147], Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928)[148], Medalem Pamiątkowym za wojnę 1918-1921 (1928)[149], Brązowym Krzyżem Zasługi (1933)[150], Medalem Niepodległości (1937)[151], Krzyżem Niepodległości (1938)[152]. Przyznano mu również honorową odznakę za rany i kontuzje
(za odniesienie dwóch zranień) oraz odznakę honorową „Orlęta. Obrońcom Kresów
Wschodnich 1919”[153].
W 2007 r. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski[154].
W lipcu 2015 r. Minister Obrony Narodowej mianował "mjr. Mariana
Pilarskiego [...] na stopień pułkownika pośmiertnie"[155].
23 stycznia 2017 r., na
Cmentarzu Rzymskokatolickim przy ul. Unickiej w Lublinie, odkryto szczątki
Mariana Pilarskiego[156]. Odnalezione szczątki Mariana Pilarskiego 12 października
2017 r. spoczęły w krypcie klasztoru oo. bernardynów w Radecznicy.
Bartłomiej
Szyprowski
[1]Akt
urodzenia Mariana Pilarskiego nr 51/1899, Księga urodzeń i chrztów Parafii pw.
św. Marcina w Pisarzowicach; Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowe Biuro Historyczne
w Warszawie (dalej CAW WBH) Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na
stopień chorążego, 15 II 1934 t., k. 34; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490,
Świadectwo wojskowo-lekarskie, 3 III 1934 r., b.p.; Rozkaz awansowy nr
321-8/Pers, 17 VI 1935 r. [w:] CAW, DOK IX/23, Rozkaz nr 20 Dowództwa
Okręgu Korpusu nr IX, 17 VI 1935 r., s. 3; CAW WBH, Marian Pilarski ap 3490,
Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 t., k. 34; CAW WBH Marian
Pilarski ap 3490, Świadectwo wojskowo-lekarskie, 3 III 1934 r., b.p.
[2] Archiwum
Instytutu Pamięci Narodowej (dalej AIPN) Lu 01/435/1, Życiorys Mariana
Pilarskiego, b.d., k. 131; Akt urodzenia M. Pilarskiego nr 51/1899, Księga
urodzeń i chrztów Parafii pw. św. Marcina w Pisarzowicach; Europa w
rodzinie. Ziemiaństwo polskie w XX wieku,
http://ziemianie.pamiec.pl/pl/majatki/kr.html, dostęp: 12 IX 2018 r.; Strategia
rozwoju gminy Wilamowice 2016-2025, https://wilamowice.pl/files/gmina/pliki/2016/11/Strategia_Gmina%20Wilamowice_2016-2025.pdf,
dostęp: 12 IX 2018 r. Później rodzice Mariana Pilarskiego wyprowadzili się do
Lwowa, gdzie Franciszek Pilarski w latach 1937-1938 był członkiem Związku
Legionistów Polskich i zasiadał w Podkomisji Kulturalno-Oświatowej lwowskiego
Zarządu Oddziału Związku Legionistów Polskich, Sprawozdanie Zarządu Oddziału
Związku Legionistów Polskich we Lwowie za czas 12 I 1937 r. – 31 XII 1938 r.,
Lwów, b.w., s. 17.
[3] AIPN Lu
01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. Naukę w szkole
powszechnej, która w tym czasie obejmowała klasy I-IV, rozpoczynano w wieku 6
lat, stąd przyjmując występujące w dokumentach daty urodzenia musiałby ją
ukończyć w 1909 r. (ur. 1899), S. Peszel, Pisarzowice i ich charakterystyka,
http://www.pisarzowice.pl/historia.html, dostęp: 30 VII 2018 r. Powszechny
obowiązek szkolny od lat siedmiu i w szkole powszechnej obejmującej klasy I-VII
wprowadził dopiero art. 6 i 7 ustawy z dnia 11 III 1932 r. o ustroju
szkolnictwa (Dz. U. z 1932 r., nr 38, poz. 389).
[4] W
Wadowicach było wówczas Gimnazjum Humanistyczne im. Marcina Wadowity, założone
w 1866 r. Do 1870 r. funkcjonowało, jako gimnazjum czteroklasowe, zaś po tej
dacie jako ośmioklasowe, H.C. Gil, Szkolnictwo w Wadowicach 1918-1939,
„Wadoviana. Przegląd Historyczno-Kulturalny” 2010, nr 13, s. 153.
[5] AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r.
(Lublin), k. 110; AIPN 21/26/1, Odpis oświadczenia ujawnieniowego Mariana
Pilarskiego, b.d., k. 288. Biorąc jednak pod uwagę powyższą datę urodzenia 8
klas gimnazjum ukończyłby w 1917 r.
[6] AIPN Lu
01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131.
[7] CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34. Marian Pilarski podnosił, że naukę ukończył po skończeniu 6 klas
gimnazjum, AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131.
[8] Historia
płk Mariana Pilarskiego „Wieści Podwarszawskie” nr 31 (1407), 1 VIII 2018
r., s. 9.
[9]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34; W innym dokumencie wskazywano tylko lata 1915-1916, CAW WBH KZ 18-297
Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu
Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. Marian Pilarski wskazywał, że w
3. ppleg. służył od kwietnia 1915 r. do marca 1916 r., AIPN Lu 21/26/6,
Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202; I. Caban, Placówka Armii
Krajowej Tyszowce. Z dziejów 21 kompanii, Lublin 1999, s. 18. Według Aliny
Gałan do WP tj. 3. pp Leg. wstąpił dopiero w 1918 r. po przerwaniu nauki w
gimnazjum, A. Gałan, Marian Pilarski (1902-1952) [w:] Konspiracja i
opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny. T. V, red. K.
Krajewski, Warszawa 2018, s. 407.
[10]Jego
nazwisko nie występuje w wykazie legionistów w Muzeum Józefa Piłsudskiego w
Sulejówku. Niemniej jednak lista ta, obejmująca ok. 30 000 nazwisk, jest
cały czas uzupełniana, Informacja z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku do
Bartłomieja Szyprowskiego, 14 IX 2018 r., kopia w zbiorach autora.
[11] Biała
1914-1919. Jednodniówka uczczenia wymarszu młodzieży bialskiej do walki
o wolność ojczyzny, Biała 1930, s. 10; Pobyt Pierwszej Brygady Legionów
Polskich w Kętach w 1915 r., http://mec.edu.pl/?p=571, dostęp: 2 X 2018 r.
[12] M. Cisek, Ku
Niepodległej. Związki Kęt z czynem legionowym podczas I wojny światowej,
„Almanach Kęcki” 2008, nr XII, s. 43, 47. W wykazie sporządzonym przez Marka
Ciska, co prawda brak nazwiska M. Pilarskiego, ale nie można wykluczyć, że był
on jednym z ochotników, bowiem lista ta nie obejmuje wszystkich osób.
[13] T.
Pelczarski, Organizacja i pierwsze walki II Brygady Karpackiej, „Żołnierz
Legionów i POW 6 VIII 1914 – 6 VIII 1939”, 1939, nr 3-4, s. 233; Biała
1914-1919. Jednodniówka uczczenia wymarszu młodzieży bialskiej do walki
o wolność ojczyzny, Biała 1930, s. 8-9; S. Librewski, Organizacja i
wyruszenie 3 P.P. Leg. Pol. w pole [w:] 3 Pułk Piechoty Legjonów,
Jarosław 1934, s. 20; W. Lipiński, Legiony Polskie 1914-1918, „Żołnierz
Legionów i POW 6 VIII 1914 – 6 VIII 1939”, 1939, nr 3-4, s. 56, 58-60; W.
Sienkiewicz, Niepodległa 1918. Legiony Piłsudskiego, Warszawa 2018, s.
29, 62, P. Kosiński, Legiony to żołnierska nuta, „Biuletyn IPN”, 2008,
nr 5-6, s. 51.
[14]Według Pawła
Kosińskiego II Brygada dopiero w Kołomyi otrzymała pełne wyposażenie i
nowoczesne uzbrojenie, P. Kosiński, Legiony…, s. 51.
[15] CAW
I.120.1.44, Wykaz zmian stanu osobowego II Brygady Legionów Polskich od 25 III
1915 r. do 10 IV 1915 r., k. 126; CAW I.120.1.44, Wykaz zmian stanu osobowego
II Brygady Legionów Polskich od 25 III 1915 r. do 10 IV 1915 r., k. 140.
[16]CAW,
I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich, 12 IV 1915 r., k.
141-142; CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich, 11 IV
1915 r., k. 143; CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich,
10 IV 1915 r., k. 144; CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów
Polskich, 4 IV 1915 r., k. 149.
[17]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34. Płk. Jan Klein zaznaczył, że był to 2 Batalion Strzelców Grupy gen.
Latinika, CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o
nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
Gen. Franciszek Latinik (1864-1949); dowódca 2 Pułku Marszowego (sierpień 1914
r. - 16 IX 1914 r.); dowódca 100. pp (17 IX 1914 r. – 26 VIII 1915 r.); dowódca
garnizonu Zamość (2 XI 1918 r.-16 XI 1918 r.); dowódca Okręgu Wojskowego w
Cieszynie (17 XI 1918 r.- luty 1920 r.), R. Huss, Garnizon zamojski wczoraj i
dziś (1618-1998), Zamość 2003, s. 68; M. Zgórniak, Franciszek Ksawery
Latinik,
http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/franciszek-ksawery-latinik, dostęp: 10
X 2017 r.; Z. Stankiewicz, Garnizon…, s. 98. W czasie walk o Śląsk
Cieszyński w dniach 23-30 I 1919 r. nie występował tam 2 Batalion Strzelców. W
walkach brały udział m.in. 12 pp im. Ziemi Wadowickiej, 2 Pułk Szwoleżerów i 2
Pułk Strzelców Podhalańskich, F. Latinik, Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919,
Cieszyn 1934, s. 45, 46, 64.
[18] AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r.
(Lublin), k. 110.
[19]Tymczasowa z
27 X 1918 r. ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej, Dz. U. z
1918 r., nr 13, poz. 28; Ustawa z 7 III 1919 r. w przedmiocie poboru
roczników 1896, 1897, 1898, 1899, 1900 i 1901 do służby wojskowej, Dziennik
Praw Państwa Polskiego z 1919 r., nr 22, poz. 234.
[20]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110.
[21]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34.
[22] CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34. Zapis ten jest jednak niezrozumiały, bowiem skoro kurs trwał trzy
tygodnie winien zakończyć się 21 I 1919 r., a więc jeszcze przed wybuchem walk
polsko-czechosłowackich. Sam M. Pilarski jednak wskazywał: „w czerwcu 1919 r.
przeszedłem sześciotygodniowy kurs podoficerski w Skoczowie”, AIPN Lu 21/26/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r.
(Lublin), k. 110. Należy to chyba traktować, jako ukończenie kursu w czerwcu
1919 r. Jest to jednak niezgodne z zapisami z jego teczki personalnej w CAW a
także niezbyt czytelne, bowiem skoro kurs trwał sześć tygodni i zakończył się w
czerwcu 1919 r. winien rozpocząć się najwcześniej w kwietniu – maju 1919 r., a
więc po walkach pod Cieszynem.
[23]Według
zeznań w UB w czerwcu 1919 r., po ukończeniu kursu podoficerskiego w Skoczowie,
M. Pilarski powrócił do 20. pp, gdzie w stopniu kaprala uzyskał funkcję
sekcyjnego, a dopiero pod koniec 1919 r. przeniesiono go do 30. pp w stopniu
plutonowego, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110-111; AIPN Lu 01/435/1, Życiorys
Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. 30. Pułk Strzelców Kaniowskich został
sformowany 30 XI 1918 r. jako 10. pp. 1 XII 1918 r. zmieniono nazwę jednostki
na 30. pp. Ziemi Łowickiej. Decyzją z 24 II 1922 r. 30. pp zmienił nazwę na 30.
Pułk Strzelców Kaniowskich, Zarys historii wojennej 30 pułku Strzelców
Kaniowskich, oprac. T. Makowski, Warszawa 1928, s. 5-6.
[24]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie
Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
[25]AIPN Lu
01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. Na jego udział w walkach
pod Lwowem wskazuje m.in. prawo do noszenia odznaki honorowej „Orlęta. Obrońcom
Kresów Wschodnich 1919”, która jest widoczna na jego fotografii, AIPN Lu
01/435/9, Zdjęcie Mariana Pilarskiego w mundurze starszego sierżanta, k 280.
Podnoszono również, że pod Lwowem walczył w składzie 7 Dywizji Syberyjskiej, J.
Jóźwik, „Polak o łaskę nie prosi” – rzecz o bohaterze zapiski z wywiadu z
Dariuszem Pilarskim,
http://www.tyszowce.pl/index.php/dla-mieszkancow/zycie-codzienne/31-emil-szymon-mlynarski,
dostęp: 5 VIII 2018 r.; Marian Pilarski „Jar”,
http://konspiracjawklasztorze.pl/pilarski-marian-jar/, dostęp: 17 XI 2018 r.
[26] 18. pp
został sformowany 8 II 1919 r., zaś od 13 V 1919 r. pułk miał miejsce
koncentracji w Sądowej Wiszni, W. Kozłowski, 4 Dywizja Piechoty w latach
1919-1921. Geneza., Organizacja Dowódcy, „Przegląd Nauk Historycznych”
2002, nr 2, s. 123-124. Alina Gałan podnosiła, że M. Pilarski w czasie walk o
Lwów służył w 3. ppleg., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407.
[27] CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34.
[28]I. Caban, Placówka...,
s. 18.
[29]I. Caban, Placówka...,
s. 18. Ireneusz Caban wskazywał, że Pilarski wziął udział w wojnie
polsko-bolszewickiej w szeregach 3. ppleg, jednak nie wydaje się to możliwe,
skoro od końca 1919 r. służył w 30. pp, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania
podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r., k. 110. 30. pp walczył pod
Lwowem w styczniu 1919 r. Nadto od 27 VIII 1920 r., w czasie wojny
polsko-bolszewickiej, 30. pp walczył w rejonie Werbkowic, Tyszowiec i
Hrubieszowa, Z. Stankiewicz, Garnizon Zamojski 1918-1939. Jednostki i
instytucje wojskowe w Zamościu [w:] Archiwariusz Zamojski, red. A.
Kędziora, Zamość 2015, s. 90; P. Krukowski, Zamość 1920, Warszawa 2014,
s. 53 i n.; Zarys historii wojennej 30 pułku Strzelców Kaniowskich,
oprac. T. Makowski, Warszawa 1928, s. 7, 24, 26. W innym miejscu Marian
Pilarski wskazywał, że walki pod Lwowem odbył w szeregach 18. pp., a dopiero
później wcielono go do 30. pp, AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego,
b.d., k. 131.
[30] W
literaturze podnosi się również, że pod Tyszowcami walczył w składzie 3.
ppleg., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Kwestia ta pozostaje
nierozstrzygnięta bowiem brak zachowanej dokumentacji 30. pp z 1920 r.
[31]W tym czasie
Ostrów Mazowiecka nosiła nazwę Ostrowi Łomżyńskiej i takie określenie miasta
można znaleźć w dokumentach.
[32]AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r.
(Lublin), k. 110.
[33] Dziennik
Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1919 r., nr 49, poz. 1572.
[34]Załącznik nr
3 [w:] CAW, I. 340, Inwentarze Zespołów Akt Szkół Wojskowych 1918-1939, cz. I.
Wstęp, Warszawa 1970, b.p. ;
http://saczopedia.dts24.pl/glossary/maxymowicz-raczynski-wlodzimierz-marian/,
dostęp: 6 XI 2018 r.; W.J. Wysocki, W. Cygan, J.J. Kasprzyk, Legiony Polskie
1914-1918, Warszawa 2018, s. 299.
[35]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie
Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
[36]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110. W swoich wyjaśnieniach przed UB
Marian Pilarski wskazywał, że do 83. pp został przeniesiony w 1923 r. w stopniu
plutonowego i w latach 1933-1924 zdał egzamin dojrzałości jako ekstern w
Kobryniu. Opisując pułk używał nazwy 83. Pułk Piechoty, AIPN Lu 21/26/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r., k. 111;
AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. Z
tego można wnosić, że przybył do pułku po dniu 14 X 1921 r., kiedy dawną nazwę
2. Syberyjski Pułk Piechoty zastąpiono nazwą 83. Syberyjski Pułk Piechoty.
Dopiero 10 III 1922 r. 83. spp otrzymał nazwę 83. Pułku Piechoty im. Romualda
Traugutta, Zarys historii wojennej 83 Pułku Piechoty, oprac. W.
Scholze-Srokowski, M. Daniszewski, Warszawa 1930, s. 41; A. Wesołowski, 30
Poleska Dywizja Piechoty, Warszawa 2018, s. 50. 31 XII 1937 r. 83. Pułk
Piechoty im. Romualda Traugutta otrzymał nazwę 83. Pułk Strzelców Poleskich im.
Romualda Traugutta, Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1937 r.,
nr 18, poz. 223; CAW WBH I.320.83.16, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1937 r. – 31
XII 1937 r., Rozkaz dzienny nr 184, 13 VIII 1937 r., b.p.
[37]CAW WBH
I.320.83.2, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1922 r. – 31 XII 1922 r., Rozkaz
dzienny nr 85, 12 IV 1922 r., b.p. Wskazywano również, że nominację otrzymał 20
III 1922 r. i 20 III 1923 r., CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk.
Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933
r., k. 1; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień
chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Marian Pilarski w swoich zeznaniach podniósł,
że do stopnia sierżanta został awansowany w 1920 r. w 30. pp i pełnił funkcję
szefa kompanii, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111. Podobną informację o jego awansie
do stopnia sierżanta w 1920 r. i służbie w 3 ppleg. zamieściła Alina
Gałan, A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Jednak wobec treści
cytowanego wyżej rozkazu dziennego są to informacje nieścisłe.
[38]CAW WBH
I.320.83.7, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1928 r. – 31 XII 1928 r., Dodatek do
rozkazu dziennego nr 101, 1 V 1928 r., b.p.; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490,
Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH KZ 18-297
Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu
Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. W literaturze błędnie podnosi
się, że awans do stopnia starszego sierżanta otrzymał we wrześniu 1922
r., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407.
[39]Rozkaz
awansowy nr 321-8/Pers, 17 VI 1935 r. [w:] CAW, DOK IX/23, Rozkaz nr 20
Dowództwa Okręgu Korpusu nr IX, 17 VI 1935 r., s. 3; AIPN Lu 01/435/1, Życiorys
Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490,
Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH,
I.320.83.14, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1935 r. – 31 XII 1935 r., Rozkaz
dzienny nr 125, 1 VI 1935 r., b.p.; Legitymacja osobista M. Pilarskiego nr 224,
5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Z
legitymacji wynikało również, że Pilarski służył wówczas w 83. pspls na
stanowisku dowódcy plutonu i był kilkukrotnie odznaczany m.in. Krzyżem
Walecznych.
Nominacja do stopnia chorążego była w latach 1935-1945
ostatnim awansem M. Pilarskiego potwierdzonym przez rozkazy awansowe WP i
AK-DSZ-WiN. Jednak nawet posiadanie stopnia podoficerskiego nie umniejsza
zasług M. Pilarskiego w utworzeniu II Inspektoratu jako liczebnej struktury antykomunistycznej.
Nie było to bowiem uzależnione od stopnia wojskowego.
Zeznania M. Pilarskiego, iż w 1939 r. otrzymał awans
do stopnia podporucznika: w danych osobowych z protokołu przesłuchania z 12 IV
1950 r. wskazano "stopień wojskowy - ppor." (AIPN Lu 21/26/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r.
(Zamość), k. 63, 65); "w 1935 r. byłem awansowy do stopnia chorążego, a w
1939 r. do stopnia podporucznika" (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania
podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111); "1
IX 1939 r. - wniosek o przemianowanie na ppor. zaw. (służby stałej")"
(AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202);
"dnia 1 IX 1939 wniosek o przemianowanie na Ppor. zaw. Ze względu na działania
woj. "Dziennik Personalny" nie nadszedł" (AIPN Lu 21/26/6,
Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 204); "we wrześniu 1939 r.
mianowany ppor." (AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k.
132) nie znajdują potwierdzenia w zachowanych wspomnieniach i literaturze,
gdzie występuje w stopniu chorążego (L. Głowacki, Działania wojenne na
Lubelszczyźnie w roku 1939, Lublin 1976, s. 376); "obsada personalna
SGO "Polesie" [...] 2 batalion [...] Adiutant - chor. Marian
Pilarski" (J. Wróblewski, Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie 1939,
Warszawa 1989, s. 194); "Skład SGOP. Z rozkazu organizacyjnego Dywizji
"Kobryń" i z opowiadań zasięgniętych w niewoli skład SGOP
przedstawiał się następująco: [...] II baon [...] adiutant - chor. Marian Pilarski"
(Relacja Józefa Kucharczyka, b,m, [przed 1950 r.] [w:] SGO
„Polesie” w dokumentach i wspomnieniach, cz. 3, Dywizja Kobryń, red. nauk.
A. Wesołowski, Warszawa 2014, s. 56); "z kadry zawodowej przypominam sobie
[...] chor. Mariana Pilarskiego, adiutanta dowódcy II baonu" (Relacja
Albina Smogorzewskiego, b.m., b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,
cz. 3, s. 182); "w godzinach rannych 5 X [1939 r.] [...] wytworzyło się
pewne zamieszanie i niepewność [...]. Po południu przybył do taboru chorąży M.
Pilarski, p.o. adiutanta dowódcy II baonu. Powiedział, że amunicja jest na
wyczerpaniu i przewidywana jest kapitulacja" (Relacja Ludwika Łatoży,
Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s.
197); "Chyba w połowie września opuściliśmy koszary kobryńskie [...].
Grupą dowodził płk. Epler [...]. Dowódcą batalionu był kpt. [Marian]
Ścisłowski, a jego adiutantem chor. [Marian] Pilarski" (Relacja
Aleksandra Grygorowicza, 7 II 1983 [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,
cz. 3, s. 230). Bolesław Tarasiuk, żołnierz 83 pspls, który dostał się do
niewoli po bitwie pod Kockiem wspominał: „W niewoli przebywałem do dnia 29 X
1939 r. Tego dnia około godz. 23 uciekłem z transportu pod Małogoszczą wraz z
chorążym [Marianem] Pilarskim i sierż. [Janem] Wieczerzakiem” (Relacja
Bolesława Tarasiuka, Biała Podlaska, 1 VII 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach …, cz. 3, s. 200).
Zeznania Mariana Pilarskiego, że w lipcu 1944 r.
otrzymał awans do stopnia kapitana: "w m-cu lipcu 1944 r. zostałem
awansowany do stopnia kapitana" (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania
podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112); "w
lipcu 1944 r., przed wkroczeniem wojsk polskich na teren pow. Zamojskiego
otrzymałem pismo od ówczesnego inspektora inspektoratu zamojskiego org.
AK - mjr. czy ppłk. ps. Adam" [mjr. Stanisław Prus
"Adam"], który tą drogą składał mi gratulacje z okazji nadania mi
przez "górę" organizacyjną AK stopnia kapitana. Stąd wiem, że stopień
kapitana został mi przyznany faktycznie i formalnie ponieważ wiadomość o tym
otrzymałem od swego bezpośredniego zwierzchnika org. ps. "Adam". O
nominacji tej wiedzieli wszyscy współpracownicy moi i podkomendni, z którymi
kontaktowałem się w okresie od połowy 1944 r. do 20 kwietnia 1947 r."
(AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 29
IX 1950 r. (Lublin), k. 197) oraz informacje wskazane przez Sławomira
Poleszaka: "awansowany [...] do stopnia [...] podporucznika (wrzesień
1939)"; "w lipcu 1944 r. [...] Pilarski został awansowany do
stopnia kapitana" (S. Poleszak, Marian Franciszek Pilarski „Grom”,
„Bończa”, „Jar”, „Olgierd” [w:] Zapomniani Wyklęci. Sylwetki żołnierzy
powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J. Kwaśniewska-Wróbel, M.
Wołłejko, Warszawa 2019, s. 333, 337) są sprzeczne z zachowanymi
dokumentami i wspomnieniami, z których wynika, że w okresie służby w ZWZ/AK co
najmniej do 25 V 1945 r. posiadał stopień chorążego: "Trzeci ośrodek
konspiracyjny starał się utworzyć Marian Pilarski [...]. Nie mógł się pochwalić
większymi sukcesami [...]. Przybył z Kobrynia, gdzie jako chorąży-płatnik
pełnił służbę w tamtejszej jednostce wojskowej" (J. Kulik, E.
Michalkiewicz, A. Nowak, Z dziejów podziemia w rejonie tyszowieckim [w:]
J. Peter, Tomaszowskie za okupacji, Tomaszów Lubelski 1991, s.
55); "Około 20 czerwca 1944 r. komendant obwodu zatwierdził mój wniosek w
sprawie zorganizowania drugiego kursu dla młodszych dowódców piechoty (KMDP)
[...]. Instruktorzy: [...] chor. Marian Pilarski ps. Grom" (F. Bednarski, Ostatnie
tygodnie (czerwiec-lipiec 1944 r. [w:] Związek Walki Zbrojnej Armia
Krajowa w obwodzie Tomaszów Lubelski, Relacje, wspomnienia, opracowanie,
dokumenty, oprac. I. Caban (dalej I. Caban, Związek), Lublin 1999,
s. 238); "Kompania 21. Dowódcy: do jesieni 1943 r. sierż. Jan Kulik
"Bela", a po nim do 10 czerwca 1944 r. chor. Marian Pilarski ps.
Grom" (B. Bochenek, Rejon III [w:] I. Caban, Związek…,
s. 22); "W maju 1944 r. [...] całością obrony na tym odcinku
[północno-wschodnim obrony przed UPA] kierował dowódca 21 kompanii chor. Marian
Pilarski, ps. Grom"; "8 marca 1944 r. [...] dowódca 21 kompanii chor.
"Grom [Marian Pilarski]"; "Po walce [w obronie Nabroża 18/19 V
1944 r.] [Andrzej Dżygało] "Korczak" pisał do dowódcy placówki
Tyszowce chor. Mariana Pilarskiego "Groma"; "2 czerwca [1944 r.]
Zgrupowanie I, pod dowództwem komendanta placówki Tyszowce chor. Mariana
Pilarskiego "Groma..[...]" (I. Caban, Na dwa fronty. Obwód AK
Tomaszów Lubelski w walce z Niemcami i ukraińskimi nacjonalistami, Lublin
1999, s. 9, 190, 277, 288);"rejon III: Komarów-Tyszowce [...] Komendant
rejonu [...] ppor. rez. Hieronim Białowolski, ps. Grot [...] dowódcy
kompanii (placówek): (19) chor. Marian Pilarski, ps. Grom do listopada 1943 r.;
"Tyszowce" chor. Marian Pilarski, ps. Grom", "dowódcą
kompanii [21.] był chor. zaw. Marian Pilarski, ps. Grom"; "po
uderzeniach ukraińskich 5 i 9 kwietnia 1944 r. [...] dowództwo tego odcinka
powierzono chor. Marianowi Pilarskiemu, ps. Grom"; "W połowie czerwca
1944 r. na skutek zatargów z komendantem rejonu ppor. Hieronimem Białowolskim,
ps. "Grot", chor. "Grom" został pozbawiony funkcji dowódcy
kompanii"; "w 1943 r. na jej dowódcę [placówki 20.] mianowano chor.
Mariana Pilarskiego, ale nie podjął on tej funkcji", I. Caban, Oddziały
partyzanckie i samoobrony obwodu AK Tomaszów Lubelski, Warszawa 2000, s.
18-19, 128, 130-131, 135); "w listopadzie-grudniu 1943 r. jego miejsce
[Jana Kulika "Beli" jako dowódcy 21 placówki AK] zajął chor. Marian
Pilarski [...]. W marcu 1943 r. funkcję [dowódcy rejonu III] przejął ppor. rez.
Hieronim Białowolski ps. Grot"; "dowódcą kompanii [21.] był chor.
Marian Pilarski ps. Grom"; "dowództwo tego odcinka [w maju 1944 r.]
powierzono chor. Marianowi Pilarskiemu, ps. Grom"; "tuż przed
"Burzą" żołnierze placówki nie wiedzieli, kto jest rzeczywistym
dowódcą kompanii, czy jeszcze chor. Marian Pilarski, ps. Grom czy już st.
sierż. Władysław Rybczyński, ps. Konrad"; (I. Caban, Placówka
Armii Krajowej Tyszowce, Z dziejów 21 kompanii, Lublin 1999, s. 7, 10, 14,
19); "11 XI 43. Obchód Święta Niepodległości. Przeprowadził chor. Grom
pogadankę"; "27 XII 43. [...]. W czasie herbaty chor. Grom, w
dłuższym przemówieniu podkreślił [...]"; "1 I 44. [...] Chor. Grom
złożył osobiste życzenia [...]"; "3 I 44. chor. Grom obecny na
opłatku [...]"; "18 I 44. [...] Z chwilą nadejścia ks. kapelana chor.
Grom złożył meldunek [...]"; "17 VI 44. [...] [Komendant obwodu
"Drugak"] [...] zwraca się do [Hieronima Białowolskiego]
"Grota": Ma pan, pana chorążego (Groma), specjalistę i fachowca [od
wyszkolenia]"(Kronika placówki 21-szej 1943-1944 Groma [w:] I.
Caban, Placówka…, s. 23-25, 46, 60); "Nakreślę tylko
wydarzenia z roku 1944 [...]. 15 kwietnia zabrałem [Niemcom] 35 krów i 53
konie. Zdobycz przetrzymałem jeden dzień na swym terenie, następnie odesłałem
ją do rejonu "Grota" i chorążego "Groma". (J. Cieśla, Między
młotem a kowadłem [w:] J. Peter, Tomaszowskie…, s. 382); "1
czerwca [1944 r.] [...] pluton "Wiklina" otrzymał od [Zenona
Jachymka] "Wiktora" amunicję i odmaszerował z oddziałem [Jana
Ochmana] "Kozaka" oraz grupą chorążego Mariana Pilarskiego i
[Sergiusza Konopy] "Czarusia" pod Starą Wieś i Dąbrowę" (J.
Grygiel, Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w obwodzie zamojskim 1939-1944,
Warszawa 1985, s. 255); "Marian Pilarski "Grom" (przedwojenny
chorąży zawodowy)" (R. Horbaczewski, Drewniany krzyż dla pamięci,
http://roberthorbaczewski.pl/aktualnosc97,5,,drewniany-krzyz-dla-pamieci.html,
dostęp: 5 VIII 2018 r.); "2 czerwca [1944 r.] [...] Oddziały
"Wikliny" i [Jana Ochmana] "Kozaka" weszły do grupy chor.
Mariana Pilarskiego "Groma" W. Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny, Warszawa
1988, s. 162, 239); "W skład drugiego zgrupowania wchodziła również
kompania pod dowództwem chor. Mariana Pilarskiego, ps. Grom, nazywana
tyszowiecką [...]. Otrzymała ona za zadanie zniszczenie Turkowic" (Z.
Jachymek, Sahryń… [w:] I. Caban, Związek…, s. 175);
"Pierwsze zgrupowanie bojowe pod dowództwem chor. Mariana Pilarskiego ps.
Grom", "Zgrupowanie I pod dowództwem chor. Mariana Pilarskiego, ps.
Grom zadanie wykonało" (Z. Jachymek, Sytuacja i niektóre akcje bojowe
na odcinku wschodnim-przeciwukraińskim [w:] I. Caban, Związek..., s.
199, 208); "Dowódcą obrony Tyszowiec był chor. Marian Pilarski ps.
Grom" (Z. Jachymek, Obrona Łaszczowa (14 czerwca 1944 r.) [w:] I.
Caban, Związek…, s. 232); "chor. Marian Pilarski, ps. Grom"
(Z. Jachymek, Likwidacja konfidenta gestapo [w:] I. Caban, Na dwa
fronty…, s. 268); "rejon III, batalion III kompania III - dca chor.
Marian Pilarski "Grom" IX 1943 - 10 VI 1944 r."; "2 czerwca
[1944 r.] [...] oddziały [...] weszły do grupy chor. Mariana Pilarskiego
"Groma" [...]" (J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa na
Zamojszczyźnie, Lublin 2001, t. 2, s. 523, 566); "1 czerwca 1944 r.
[...] "Wiklina" wymaszerowała z oddziałem [Jana Ochmana]
"Kozaka", "Groma" (chor. Pilarski)" (R. Kaczoruk, „Wiklina”
w walce [w:] J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa…, t. 2, s. 573);
"Po pacyfikacji czerwcowej 1944 r. w rejonie leśnym Suśca został założony
[...] obóz leśny szkoleniowy [...]. Kadrę szkoleniową kursu tworzyli: [...]
chor. Marian Pilarski, ps. Grom" (W. Pardus-Bartosiński, Obozy leśne AK
obwodu tomaszowskiego w Puszczy Solskiej [w:] I. Caban, Związek…, s.
111); "3 kwietnia [1944 r.] pododdziały kompanii "Tyszowce"
pod dowództwem chor. "Groma" (Marian Pilarski) przeprowadziły na
terenie Wakijowa akcję represyjną przeciwko Ukraińcom" (M. Warda, Skrót
działalności w ZWZ i AK [w:] I. Caban, Na dwa fronty…, s.
220); "7 kwietnia 1947 r. odbyło się zebranie dowódców WiN [...].
Podczas spotkania zwołanego przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego),
komendanta Obwodu Zamość, zarysowała się różnica poglądów [...] za pozostaniem
w podziemiu [i] [...] za ujawnieniem"; "w marcu 1946 r. komendant
obwodu [Marian Polak] "Żelazny" ostatecznie opuścił Zamojszczyznę.
jego obowiązki przejął chor. "Jar" (Marian Pilarski), dotychczasowy
oficer wywiadu"; "niewątpliwie najszerzej zakrojoną akcją było
odtworzenie Inspektoratu Zamość [utworzenie II Inspektoratu Zamojskiego AK]
przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego) (R. Wnuk, Konspiracja
akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 r., Lublin
1992, s. 51, 71, 152); "Panie Chorąży. W dniu wczorajszym rozmawiałem...
[...]" (AIPN Lu 01/435/9, Pismo Jana Jakubiaka „Puchacza”, 13 VI 1944 r.,
k. 540); "Zażalenie Ldz. /44 M.p. dnia 20.X.44 Chor. Grom"; "Dwa
dni szkoliliśmy a drugiego dnia wieczorem otrzymalismy rozkaz [...]
przemaszerowania do Kom. Obw. Kiedy przybyłem do m.p. Kom.[endy]
Obw.[wodu] [Władysław Surowiec] Sosna zapytał mnie no co panie chorąży
[...]" (AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X
1944 r., k. 27, 32); "Chor. Grom. Meldunek M.p. 7.XII.44 r. Ldz.
109/44" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek nr 109/44 chor. Mariana Pilarskiego
„Groma” do Komendanta Obwodu, 7 XII 1944 r., k. 39); "Chor. Grom. Meldunek
M.p. 10.XII.44 r. Ldz. 108/44" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek nr 108/44 chor.
Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 10 XII 1944 r., k. 40);
"M.p. 28/5.45 Grom chor. [Do] Komendant[a] obwodu. Melduję, że.. [...]
Grom" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do
Komendanta Obwodu, 28 V 1945 r., k. 49); "M.p. 29.I.45 Chor. Grom
Komendant 1a III" (AIPN Lu 21/26/5, Pismo chor. Mariana Pilarskiego
„Groma” do Komendanta „1 a III”, 29 I 1945 r., k. 51); "od lipca
[1944 r.] chor. Grom d-ca 21 komp. był pozbawiony przysługującego mu jako
zawod.[owemu] podofic.[erowi] i funkcyjnemu - zasiłku" (AIPN Lu 21/26/5,
Meldunek Augustyna Dudzińskiego „Ojca”, 10 II 1945 r., k. 61); "Chor.
Grom. Meldunek M.p. 12.II.45 r. Ryszard insp. sop" (AIPN Lu 21/26/5, Pismo
chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do „Ryszarda, 12 II 1945 r., k. 68);
"Chor. Grom. Mp. 1.III.45. IV-5-R. Meldunek sytuacyjny"(AIPN Lu
21/26/5, Meldunek sytuacyjny chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do „IV – 5 – R”,
1 III 1945 r., k. 88); "Ldz. 189/12 VI 44. Chor. Grom. Polecam Panu
przygotować przekazanie d-twa kompanii", (Archiwum Państwowe w Lublinie
(dalej APL), 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg
Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima
Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 23 VI 1944 r., k. 35); "Na
rozkaz pana komendanta melduję, że chor. Groma przeniosłem ze stanowiska d-cy
komp. 21 na stanowisko of. wyszkoleniowego baonu" (Pismo Hieronima
Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944
r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 101-102); "23 VI 1944. Chor.
Grom w m.p. Wobec uchylania się Pana od wykonywania wyznaczonych obowiązków i
wobec niestawienia się na moje trzykrotne wezwanie zawieszam Pana w pełnieniu
obowiązków służbowych po uprzednim natychmiastowym zdaniu kompanii" (APL,
35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo nr AK-234 Hieronima
Białowolskiego „Grota” do chor. Mariana Pilarskiego "Groma" , 23 VI
1944 r., k. 35); "Na rozkaz pana komendanta melduję, że chor. Groma
przeniosłem ze stanowiska d-cy komp. 21 na stanowisko of. wyszkoleniowego baonu"
(APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg
Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo nr AK-135 Hieronima
Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r.,
k. 37-39); "6. Przeniesienie do innych obwodów. Rozkazem Inspektora
zostali przeniesieni z dn. 23.5.45 r. [...] chor. Gron [właśc. Grom - błąd
maszynowy] z dyspozycji Komendy Obwodu [Tomaszów Lub.] [...] do obwodu
III" (APL, 35/1099/0/6.3/162, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg
Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz personalny nr 3/45 Stanisława Książka
„Roty”, 25 V 1945 r., k. 7).
Zeznania Mariana Pilarskiego, że jesienią 1946 r.
otrzymał awans do stopnia majora (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania
podejrzanego Mariana Pilarskiego, 29 IX 1950 r. (Lublin), k. 197-198),
doniesienie agenta „Lisa” (AIPN Lu 01/435/3, Doniesienie agenta celnego „Lisa”,
23 V 1950 r., k. 91), iż za pomocą krótkofalówki miał kontakt z Londynem i
otrzymał awans do stopnia majora oraz informacje S. Poleszaka, który w tym
zakresie powołał sie na moje ustalenia (S. Poleszak, Marian Franciszek
Pilarski „Grom”, „Bończa”, „Jar”, „Olgierd” [w:] Zapomniani Wyklęci.
Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J.
Kwaśniewska-Wróbel, M. Wołłejko, Warszawa 2019, s. 340) nie znajdują
potwierdzenia w zachowanych rozkazach, ani nie potwierdzono kontaktów z
Londynem z pomocą radiostacji. W świetle cytowanych wyżej dokumentów wydaje się
to wątpliwe, bowiem do 25 V 1945 r. nie posiadał stopnia oficerskiego.
Podnoszono, że "w marcu 1946 r. komendant obwodu [Marian Polak]
"Żelazny" ostatecznie opuścił Zamojszczyznę. jego obowiązki przejął
chor. "Jar" (Marian Pilarski), dotychczasowy oficer wywiadu";
"7 kwietnia 1947 r. odbyło się zebranie dowódców WiN [...]. Podczas
spotkania zwołanego przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego),
komendanta Obwodu Zamość, zarysowała się różnica poglądów [...] za pozostaniem
w podziemiu [i] [...] za ujawnieniem"; "niewątpliwie najszerzej
zakrojoną akcją było odtworzenie Inspektoratu Zamość [utworzenie II
Inspektoratu Zamojskiego AK] przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego)
(R. Wnuk, Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do
1956 r., Lublin 1992, s. 51, 71, 152); "Po niemal całkowitym
wygaśnięciu konspiracji na Zamojszczyźnie, zaczęła się ona w 1949 r. odradzać.
Na czele nowej organizacji stanął chor. Pilarski "Jar", dawny członek
Armii Krajowej" (Z. Klukowski, Zamojszczyzna 1944-1959, Warszawa
2008, s. 261)
Alina Gałan podnosiła również, że awans M. Pilarskiego
do stopnia kapitana nie znalazł potwierdzenia w zachowanej dokumentacji Okręgu
AK-DSZ Lublin: "P.[ilarski] miał zostać awansowany do stopnia kapitana
(informacja ta nie ma pokrycia w zachowanej dokumentacji AK-DSZ Lublin)"
(A. Gałan, Marian Pilarski (1902-1952) [w:] Konspiracja i opór
społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny. T. V, red. K.
Krajewski, Warszawa 2018, s. 411). Należy przy tym wskazać, że autorka
ta, opierając się prawdopodobnie na zeznaniach M. Pilarskiego bowiem powołała
się na sygn IPN Lu 21/26, podnosiła, że w 1939 r. został awansowany do stopnia
podporucznika (A. Gałan, Marian Pilarski (1902-1952) [w:] Konspiracja...,
s. 407-411). Nie wskazała jednak w treści żadnej informacji dot.
ewentualnego awansu do stopnia porucznika ani nie zweryfikowała przywołanych
przeze mnie w niniejszym opracowaniu dokumentów źródłowych
Inne dokumenty wskazujące na jego stopień
majora: "W wigilię mieliśmy gości w postaci księdza kapelana,
komendant[a] obwodu zamojskiego p. majora "Jara" (AIPN BU 2503/1/2,
Odpis maszynowy Dziennika Ryszarda Zaniewicza „Drania” wykonany z oryginału przez
PUBP Biłgoraj, k. 405). Niemniej jednak w innym odpisie ww. dziennika zamieszczonym
u H. Pająka znajduje sie jedynie zapis: "komendant[a] obwodu
zamojskiego p. "Jara" a brak w nim stopnia wojskowego (Dziennik
Ryszarda Zaniewicza „Drania” [w:] H. Pająk, Akcje oddziałów „Zapory” w
tajnych raportach UB-MO, Lublin 1996, s. 191); "Ze swej strony prośby
mj Jara nie wykonałem [...]" (AIPN Lu 21/26/9/2, Pismo Tadeusza
Skraińskiego „Jadzinka” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 12 XII 1946 r., k. 406);
"134 major" (AIPN Lu 21/26/9/2, Pismo podpisane „mjr 134”, 15 VII
1947 r., k. 509); "w 1949 r., był u mnie Bizior St. [...] dał mi kartkę do
majora Jara" (AIPN Lu 01/435/3, Doniesienie „Czystego”, 6 VII 1950 r., k.
109); "Pilarski Marian ps. "Jar", którego poznałem w okresie
akcji ujawnienia w 1947 r. jako inspektora w stopniu majora" (AIPN Lu
571/6/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Kobosa, 30 I 1956 r.,
(Lublin), k. 155) potwierdzają jedynie, że M. Pilarski takim stopniem się
posługiwał.
Co prawda taki rozkaz awansowy nie zachował się lub do
chwili obecnej nie został odnaleziony, jednak w świetle dostępnych dokumentów
awans M. Pilarskiego do stopnia majora wydaje się wątpliwy. Nie potwierdzono
bowiem jego mianowania na wcześniejsze stopnie oficerskie (podporucznika lub
podporucznika czasu wojny, porucznika i kapitana). Wydaje się wątpliwe, aby w
okresie (maj 1945 r. – jesień 1946 r.) został awansowany na kilka wyższych
stopni oficerskich w sytuacji, gdy posiadał stopień podoficerski. Niemniej
jednak, z uwagi na brak w zachowanym materiale archiwalnym jakichkolwiek
rozkazów awansowych dotyczących M. Pilarskiego, w tym wytworzonych po maju 1945
r. kwestia jego awansowania pozostaje nadal otwarta i wymaga dalszej
weryfikacji.
[40]AIPN Lu
01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 132; CAW WBH I.320.83.2,
Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1923 r. – 31 XII 1923 r., Rozkaz dzienny nr 215, 27
IX 1923 r., b.p.
[41]CAW,
I.320.83.4, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1925 r. – 31 XII 1925 r., Rozkaz
dzienny nr 20, 26 I 1925 r., b.p. Marian Pilarski podnosił, że 26 I 1925 r. objął
funkcję sierżanta szefa 2 batalionu 83. pp, AIPN Lu 21/26/1, Protokół
przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110.
Nie jest to jednak zgodne z cytowanym wyżej rozkazem dziennym nr 20.
[42]CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 19 IV 1950 r., (Lublin) k. 110; CAW WBH I.320.83.5, Rozkazy
dzienne 83. pp. 2 I 1926 r. – 31 XII 1926 r., Rozkaz dzienny nr 38, 17 II 1926
r., b.p.; CAW WBH I.320.83.11, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1932 r. – 31 XII
1932 r., Rozkaz dzienny nr 95, 26 IV 1932 r., b.p.; CAW WBH I.320.83.8, Rozkazy
dzienne 83. pp. 2 I 1929 r. – 31 XII 1929 r., Rozkaz dzienny nr 271, 29 XI 1929
r., b.p.; CAW WBH I.320.83.10, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1931 r. – 31 XII
1931 r., Dodatek do rozkazu dziennego nr 70, 26 III 1931 r., k. 108; CAW WBH I.320.83.10,
Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1931 r. – 31 XII 1931 r., Rozkaz dzienny nr 262, 16
XI 1931 r., k. 409.
[43]CAW WBH KZ
18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi
Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
[44] CAW WBH
I.320.83.17, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1938 r. – 31 XII 1938 r., Rozkaz
dzienny nr 76, 19 VIII 1938 r., k. 108. Według późniejszych zeznań Mariana
Pilarskiego zajmował on stanowisko dowódcy plutonu od 1933 r. do 1939 r., AIPN
Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950
r. (Lublin), k. 111. Nie zgadza się to jednak z ujawnionymi wyżej dokumentami
83. pspls.
[45]Akt
małżeństwa Mariana Franciszka Pilarskiego i Wiery Samczuk z Parafii
Rzymskokatolickiej św. Leonarda w Tyszowcach, 4 VIII 1923 r., kopia w zbiorach
autora; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 19 IV 1950 r., k. 111; CAW WBH I.320.83.2, Rozkazy dzienne 83. pp.
2 I 1923 r. – 31 XII 1923 r., Rozkaz dzienny nr 183, 20 VIII 1923 r., b.p.
[46]CAW WBH
I.320.83.5, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1926 r. – 31 XII 1926 r., Rozkaz
dzienny nr 38, 17 II 1926 r., b.p. Wskazywano również, że kurs ten znajdował
się przy Baonie Szkolnym DOK IX w Brześciu ale wydaje się, że z uwagi na fakt,
iż dokument podający tą szkołę został sporządzony w 1933 r. należy oprzeć się
na informacji z rozkazu dziennego z 17 II 1926 r. jako dokładniejszej, CAW WBH
KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi
Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. W swoich zeznaniach
M. Pilarski podnosił, że w marcu 1922 r. został skierowany do Szkoły
Podchorążych Piechoty w Brześciu nad Bugiem, gdzie przebywał 6 miesięcy i do
pułku powrócił w stopniu starszego sierżanta, AIPN Lu 21/26/1, Protokół
przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111.
Jednak wydaje się jest to błędne bowiem, gdyby ją ukończył nie zostałby
mianowany podoficerem zawodowym lecz byłby mianowany na stopień oficerski
podporucznika już w okresie 1922-1926 r. Poza tym do stopnia starszego
sierżanta został mianowany dopiero 1 V 1928 r., bowiem jeszcze w 1925 r.
występował w stopniu sierżanta, CAW, I.320.83.4, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I
1925 r. – 31 XII 1925 r., Rozkaz dzienny nr 203, 9 IX 1925 r., b.p.
[47] Z uwagi na
fakt, że były to pułki rezerwowe zmieniono ich nazwę poprzez dodanie cyfry 100
do macierzystej numeracji istniejącego pułku,
http://wp39.struktury.net/pulk-piechoty.html, dostęp: 26 X 2018 r.
[48]A. Epler, Ostatni
żołnierz polski kampanii 1939 roku, Telaviv 1942, s. 22-23; Relacja
Józefa Kucharczyka, b.m, [przed 1950 r.] [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach…, cz. 3, s. 53, 77; Relacja Kazimierza Kłoczewiaka,
Łódź, 22 VI 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz.
3, s. 167; Relacja Witolda Chorążego, b.m. i d. [w:] SGO
„Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 171; Relacja Wacława
Stadnickiego, Radom, 20 XII 1974 r. [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach…, cz. 3, s. 181; Relacja Albina Smogorzewskiego,
b.m., b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 182; Relacja
Stefana Ziemskiego, Dęblin, 13 VII 1978 r. [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach…, cz. 3, s. 187; Relacja Jana Wojasa, Pruszków,
18 VI 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s.
190; Relacja Ludwika Łotoży, Biała Podlaska, lata 70. [w:] SGO
„Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 192, 196.
[49]J.
Wróblewski, Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 1939, Warszawa 1989,
s. 194; Relacja Józefa Kucharczyka, b,m, [przed 1950 r.] [w:]
SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 56; Relacja Albina
Smogorzewskiego, b.m., b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,
cz. 3, s. 182; Relacja Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO
„Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s., 197; Relacja Aleksandra
Grygorowicza, 7 II 1983 [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s.
230; AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202.
Pilarski miał być adiutantem od 7 IX 1939 r. do 7 X 1939 r., AIPN Lu 21/26/6,
Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 205. Według Aliny Gałan był w
tym czasie dowódcą plutonu, A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Nie znajduje
to jednak potwierdzenia w relacjach.
[50]A. Epler, Ostatni…,
s. 82; Relacja Józefa Kucharczyka, b.m., [przed 1950 r.] [w:]
SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, 97-98, 113, 116-117.
[51]Relacja
Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach…, cz. 3, s., 197.
[52] Relacja
Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach…, cz. 3, s., 199. Oficerów przewieziono do różnych oflagów
m.in. Arnswalde, Murnau, Woldenberg, Relacja Witolda Okińczyca, Włochy,
3 XII 1945 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 133;
Relacja Henryka Jasionowskiego, Warszawa, lata 70. [w:] SGO „Polesie”
w dokumentach …, cz. 3, s. 214-215; Relacja Konrada Wolanina, Warszawa,
b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 224.
[53] Relacja
Bolesława Tarasiuka, Biała Podlaska, 1 VII 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w
dokumentach …, cz. 3, s. 200; AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do
sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”,
„Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 130. Według innej publikacji ucieczka
nastąpiła 4 XI 1939 r., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Autorka nie
wskazuje jednak źródła tej informacji.
[54] Wiera
Pilarska po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. wyjechała z Kobrynia do
Podboru koło Tyszowiec i zamieszkała u siostry i jej męża Stanisława
Jaremczuka, A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407; AIPN Lu 21/20,
Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery Pilarskiej, 26 IV 1950 r. (Tomaszów
Lub.), k. 8v.
[55] I. Caban,
Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim
1939-1944, cz. I, Lublin 1971, s. 225; J. Rybicki, Notatki szefa
warszawskiego Kedywu, Warszawa 2003, s. 27, 31-32, 37-38;
J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 53-54. W
odniesieniu do Mariana Pilarskiego wspominano: „Trzeci ośrodek konspiracyjny
starał się utworzyć Marian Pilarski. Mówimy „starał się”, gdyż nie mógł on się
pochwalić większymi sukcesami, a jego przebąkiwania o rozporządzaniu dużą siłą,
były czczymi przechwałkami. Nie mógł mieć innych wyników z dwóch względów. Raz,
że nie był znany miejscowemu społeczeństwu, po wtóre, że jego zachowanie się
budziło zastrzeżenia, które nakazywało ostrożność. Do Tyszowiec przybył z
Kobrynia, gdzie jako chorąży płatnik pełnił służbę w tamtejszej jednostce
wojskowej. Po zamieszkaniu u swojego szwagra Stanisława Jaremczuka [w
Podborze] zakrzątnął się, by zebrać oddział. Nikt z konspiracji nie zdołał
jednak natrafić na ślad jego kontaktu z Zamościem lub Lublinem, napomykaniu
zaś, że ma znakomicie uzbrojonych ludzi nie dawano wiary. Wątpili w to
zwłaszcza dowódcy, którzy […] skrupulatnie przepatrzyli własny i okoliczny
teren i wiedzieli o niedoborze w tym względzie”, J. Kulik, E.
Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 55.
[56] J. Rybicki,
Notatki…, s. 40.
[57]Marian
Pilarski wskazywał, że struktury ZWZ w Tyszowcach organizował od
listopada-grudnia 1939 r., AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego
„Groma”, b.d., k. 202; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 26; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki
Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość, Obwód Tomaszów
Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 286.
Podnosi się również, że był dowódcą placówki ZWZ Tyszowce, Marian Pilarski
„Jar”, http://konspiracjawklasztorze.pl/pilarski-marian-jar/, dostęp:
17 XI 2018 r.
[58] Wspominano:
„Późniejszy „Grom” dostał się dość późno do szeregów AK. Nawet po jego
wcieleniu [Wilhelm Szczepankiewicz] „Drugak” polecił [Janowi Kulikowi]
„Beli” by zabrał go ze sobą do Sobola i dobrze pilnował, aby nic nie robił na
własną rękę”, J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 55. Z
kolei Jan Jakubiak „Sowa” zeznał, że poznał Mariana Pilarskiego w 1940 r. i był
on wówczas dowódcą 21. kompanii leśnej, AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania
świadka Jana Jakubiaka, 6 III 1951 r. (Lublin), k. 330-331. Powyższe informacje
niezgodne są jednak z dokumentami według których Marian Pilarski objął
dowództwo 21. kompanii AK dopiero w 1943 r.
[59]„Bela”
został przeniesiony z dowództwa 21. placówki AK do 20. kompanii AK z dniem 1 I
1944 r., po powrocie z urlopu, APL, 35/1072/0/1.20/264, Związek Walki
Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów
Lubelski, Rozkaz nr 1/44 Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 I 1944 r., k. 2.
[60]APL,
35/1099/0/6.3/169, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, Okręg Lubelski, Obwód
Tomaszów Lub., Wniosek awansowy Stanisława Książka „Turii”, 1 V 1945 r., k.
341. Podnoszono również, że „Bela” został zaprzysiężony do 5 VIII 1940 r., APL,
35/1072/0/1.20/261, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość, Obwód Tomaszów Lubelski, Wniosek awansowy Wilhelma
Szczepankiewicza „Drugaka”, 10 VIII 1944 r., 18; I. Caban, Z. Mańkowski, Związek....,
cz. I, s. 226; I. Caban, Placówka…, s. 7; J. Jóźwiakowski, Armia
Krajowa na Zamojszczyźnie, t. I, Lublin 2001, s. 165; J. Jóźwiakowski, Armia
Krajowa…, t. II, s. 523; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z
dziejów…, s. 55, 62; A. Walendowski, Konspiracja ZWZ/AK na terenie
Tyszowiec w latach 1939-1945, „Bibliotekarz Lubelski” 2010, R. LIII, s. 67.
We wcześniejszej publikacji Ireneusz Caban i Zygmunt Mańkowski podnosili, że
Wilhelm Szczepankiewicz „Drugak” był dowódcą Obwodu Tomaszów ZWZ/AK od
listopada 1941 r., I. Caban, Z. Mańkowski, Struktura organizacyjna, obsada
personalna oraz kryptonimy lubelskiego okręgu Armii Krajowej, „Rocznik
Lubelski” 1965, nr 8, s. 247.
[61]W swoich
zeznaniach przed UB Marian Pilarski podnosił, że od początku wstąpienia do
organizacji był żołnierzem placówki w Tyszowcach, AIPN Lu 21/26/1, Protokół
przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112.
[62]I. Caban, Placówka…,
s. 8; Raport chor. M. Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu w
sprawie przeniesienia z dowódcy placówki 20. na dowódcę placówki 21., 9 XI
1943 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 71; A. Gałan, Marian
Pilarski…, s. 408.
[63] I. Caban, Oddziały…,
s. 135; I. Caban, Placówka…, s. 148; A. Gałan, Marian
Pilarski…, s. 408. Teza ta jednak pozostaje w sprzeczności z cytowanym
wyżej raportem „Groma” z 9 XI 1943 r. Z drugiej strony w czasie przesłuchań w
UB Marian Pilarski wskazał, że na placówce AK Tyszowce był od 1940 r. do 1943
r. zaś jesienią 1943 r. przeszedł do oddziału leśnego i został dowódcą 21.
placówki, co może potwierdzać, iż faktycznie pomimo wyznaczenia nie objął
dowództwa 20. placówki AK, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112.
[64] APL,
35/1072/0/1.20/265, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Rozkaz nr 3/44 Mariana Pilarskiego
„Groma”, 21 I 1944 r., k. 11; Pismo Państwowego Muzeum na Majdanku nr
IV-4370-563/76 do Bronisławy Szwanc, 3 III 1976 r., Archiwum Roberta Horbaczewskiego,
kopia w zbiorach autora; Wyciąg z aktu zgonu Stanisława Szwanca nr
II-641/1944 USC Lublin, 3 V 1979 r., Archiwum Roberta Horbaczewskiego,
kopia w zbiorach autora; I. Caban, Na dwa fronty. Obwód AK Tomaszów Lubelski
w walce z Niemcami i ukraińskimi nacjonalistami, Lublin 1999, s. 341; I.
Caban, Placówka…, s. 123; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z
dziejów..., s. 62; Informacja dot. Stanisława Szwanca z Muzeum Majdanek
w Lublinie, http://www.majdanek.eu/pl/prisoners, dostęp: 17 XI 2018 r.; R. Horbaczewski,
Drewniany krzyż dla pamięci,
http://roberthorbaczewski.pl/aktualnosc97,5,,drewniany-krzyz-dla-pamieci.html,
dostęp: 5 VIII 2018 r.
[65]APL, 35/1072/0/1.20/265,
Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód
Tomaszów Lubelski, Rozkaz Mariana Pilarskiego „Groma”, 7 XII 1943 r., k. 137;
APL, 35/1072/0/1.20/265, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Raport Mariana Pilarskiego „Groma”,
9 XI 1943 r., k. 46; APL, 35/1072/0/1.20/264, Związek Walki Zbrojnej-Armia
Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Rozkaz nr
1/44 Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 I 1944 r., k. 2; Raport Mariana
Pilarskiego „Groma”, 9 XI 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka..., s.
71-72; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944
r., k. 26.; Pismo Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka” do Hieronima Białowolskiego„Grota”,
12 XI 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka..., s. 72; Rozkaz Mariana
Pilarskiego „Groma”, 7 XII 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka..., s.
73-74; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów.., s. 62; AIPN Lu
21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 6 III 1951 r. (Lublin),
k. 331.
[66]Taką datę
zdaje się sugerować rozkaz „Grota” z 11 I 1944 r., gdzie wskazano, że „Bela”
zostaje przeniesiony z 21. placówki AK do 20. kompanii AK. Wcześniej tj. 7 XII
1943 r. Pilarski „Grom” w korespondencji posługuje się nazwą placówki.
[67]I. Caban, Oddziały…,
s. 127; I Caban, Placówka..., s. 21-24.
[68]AIPN Lu
21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202; AIPN Lu 21/26/5,
Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 26; APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 286; Kronika placówki 21-ej 1943-1944 „Groma”
[w:] I. Caban, Placówka…, s. 30, 31; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A.
Nowak, Z dziejów..., s. 63; A. Walendowski., Konspiracja…, s. 75.
[69]W.
Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny, Warszawa 1988, s. 113.
[70]B.
Szyprowski, Działania zbrojne Armii Krajowej na Zamojszczyźnie,
„Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii
Krajowej” 2016, nr 10, s. 58; R. Horbaczewski, W cieniu kopuł.
Opowieści tyszowieckie, Lublin 2011, s. 128; I. Caban, Placówka…, s.
58;
[71] R.
Horbaczewski, W cieniu…, s. 122-124, 130-131.
[72] M.
Zajączkowski, M. Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w
okresie okupacji niemieckiej 1939-1944, Lublin-Warszawa 2015, s. 190;
J. Dudek, Marian Gołębiewski (1911-1996). Żołnierz. Opozycjonista. Emigrant,
Lublin 2016, s. 112.
[73]G. Motyka, Ukraińska
partyzantka 1942-1960, Warszawa 2006, s. 396-397; Sahryń w latach
1942-1944,
http://kresy.info.pl/index.php/publikacje/209-sahry-w-latach-1942-1944, dostęp:
17 XII 2018 r.; W. Poliszczuk, Dowody zbrodni UON i UPA, Toronto 2000,
s. 365; Y. Tys-Krokhmaliuk, UPA Warfare In Ukraine, Nowy Jork 1972, s.
79, 367.
[74]APL, AK,
246, Obwód Hrubieszów, Sprawozdanie ogólne za pierwszy okres, 6 X 1944 r., k.
7; Obwód Hrubieszów, Sprawozdanie ogólne za pierwszy okres, 6 X 1944 r. [w:]
M. Zajączkowski, Ukraińskie podziemie …, s. 285-286; J. Markiewicz, Partyzancki
kraj, Lublin 1980, s. 145-146; Sahryń w latach 1942-1944,
http://kresy.info.pl/index.php/publikacje/209-sahry-w-latach-1942-1944, dostęp:
17 XII 2018 r.; W. Poliszczuk, Dowody…, s. 630.
[75] APL,
35/1072/0/1.20/267, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lub., Meldunek sytuacyjny Mariana Pilarskiego
„Groma”, 23 III 1944 r., k. 223; APL, 35/1072/0/1.20/267, Związek Walki
Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lub.,
Odezwa „Do ludności ukraińskiej i prawosławnej, b.d., k. 236; APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 287; AIPN 01224/1061, List Mariana Gołębiewskiego do
Zenona Jachymka, 1 VI 1966 r., k. 144-145; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor.
Mariana Pilarskiego „Groma, 20 X 1944 r., k. 26; AIPN Wr 0179/1, Protokół
przesłuchania podejrzanego Zenona Jachymka, 23 IX 1946 r. (Świecie), k. 20; „Bo
mnie tylko wolność interesuje…”. Wywiad rzeka z Marianem Gołebiewskim (Nowy
Jork, listopad 1988-czerwiec 1989), oprac. J. Dudek, Lublin 2011, s. 241,
243; I. Caban, Na dwa fronty...., s. 183, 184, 191-193, 220; I. Caban, Oddziały...,
s. 130; J. Dudek, Marian Gołębiewski.., s. 114; Z. Jachymek, Sahryń [w:]
I. Caban, Związek…, s. 177; Kronika…, s. 31- 35, 62; J. Kulik, E.
Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów..., s. 57, 63; S. Kwaśniewski,
Wspomnienia, Jabłonkowo 1967, rkps., niepubl., Archiwum Tomasza Gołębiewskiego,
kopia w zbiorach autora, s. 52; J. Markiewicz, Partyzancki kraj..., 147,
150; B. Szyprowski, Działania zbrojne..., s. 62; M. Zajączkowski, Ukraińskie
podziemie..., s. 285.
[76]APL,
35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego
„Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r., k. 35; APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 289-290; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana
Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 30; Pismo Mariana Pilarskiego „Groma”
do komendanta rejonu Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 VI 1944 r. [w:]
I. Caban, Placówka…, s. 99, 124; Kronika…, s. 44. Zdjęcie z
funkcji miało być wynikiem niesubordynacji „Groma”, Pismo Hieronima
Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944
r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 100-102; APL, 35/1072/0/1.20/266,
Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód
Tomaszów Lubelski, Pismo nr AK-135 Hieronima Białowolskiego „Grota” do Wilhelma
Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r., k. 36-39.
[77]APL,
35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo L.dz. 189 Hieronima
Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego, 12 VI 1944 r., k. 34; Pismo
Hieronima Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 12 VI 1944
r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 100.
[78]APL,
35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego
„Grota” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 23 VI 1944 r., k. 35; APL,
35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat
Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do
Komendanta Obwodu, 23 VI 1944 r., k. 35.
[79]Pismo
Mariana Pilarskiego „Groma” do Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 VI 1944
r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 99. Pilarski podnosił, że napisał
wniosek do „Grota” o zwolnienie z funkcji wywiadowcy. Opisywał: „byłem jawnie
już zmaltretowany za pracę swoją dla jego wygody”, AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie
chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 30; APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 290. W piśmie z 11 VI 1944 r. Pilarski argumentował:
„Melduję, że na wywiadowcę nie nadaję się, nie będę mógł z pożytkiem dla służby
funkcji tej spełniać, a zresztą już dość mam przykrości z racji sumiennego
pełnienia swych dotychczasowych obowiązków. Co do of.[icera] wyszk[olenia].
proszę o zwolnienie mnie z tych obowiązków, jestem wyczerpany fizycznie,
potrzebuję odpoczynku, do Księżostan przenieść się nie mogę, ponieważ rodzina
moja, która zresztą już 5 rok wraz ze mną ponosi skutki wojny, jest tu na
miejscu i muszę choć trochę nią zaopiekować się. Rodzina jest pozbawiona opieki
męskiej, a dzieci ojca”, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Hieronima
Białowolskiego „Grota”, 11 VI 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…,
s. 99.
[80]AIPN Lu
21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 30; APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 287; Kronika…, s. 46.
[81]F.
Bednarski, Ostatnie tygodnie (czerwiec-lipiec 1944 r. [w:] I.
Caban, Związek…, s. 238.
[82]AIPN Lu
21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 31-32;
APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 291-292. Marian Pilarski przed UB zeznał, że w lipcu
1944 r. został powołany na wykładowcę w szkole podchorążych AK i funkcję te
pełnił do 19 lub 20 lipca 1944 r., AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania
podejrzanego Mariana Pilarskiego, 31 V 1951 r. (Lublin), k. 626.
[83] AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k.
112; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 12 IV 1951 r. (Lublin), k. 322; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie
chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 32; APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie Mariana Pilarskiego
„Groma”, 20 X 1944 r., k. 292; AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego
„Groma”, b.d., k. 203; AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy Pilarskiego
Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”,
17 V 1950 r., k. 130; AIPN Lu 21/26/12, Protokół rozprawy głównej, 9 X
1951 r., k. 158; W. Pardus-Bartosiński, Obozy leśne AK obwodu tomaszowskiego
w Puszczy Solskiej [w:] I. Caban, Związek…, s. 111; F. Bednarski, Ostatnie
tygodnie..., s. 238-239; D. Iwaneczko, Przypadek…, s. 83.
[84]F.
Bednarski, Ostatnie tygodnie..., s. 239.
[85]AIPN Lu
21/26/5, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 31.
[86]I. Caban,
Placówka…, s. 70.
[87]AIPN Lu
21/26/5, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 32.
[88] AIPN Lu
01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312. W innym
miejscu zeznał, że w okresie grudzień 1944 r. - luty 1945 r. nie pełnił żadnych
funkcji i nie należał do organizacji, zaś ponowne działania podjął dopiero we
wrześniu 1945 r., kiedy został przeniesiony do Obwodu Zamojskiego, AIPN Lu
21/26/4, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 31 V 1951 r.
(Lublin), k. 627.
[89]AIPN Lu
21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu, 7 XII 1944
r., k. 39; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Augustyna Dudzińskiego „Ojca”,
11 III 1945 r., k. 105.
[90]AIPN Lu 21/26/5,
Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu, 10 XII 1944 r., k.
40.
[91]APL,
35/1099/0/6.3/163, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód
Tomaszów Lub., Rozkaz Stanisława Książka „Roty” do dowódców rejonów i placówek,
23 I 1945 r., k. 135; APL, 35/1099/0/6.3/163, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość
Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz Stanisława Książka „Turii” do 897, 2
II 1945 r., k. 7.
[92]AIPN Lu
21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 27 XII 1944
r., k. 43; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy
Obwodu, 9 I 1945 r., k. 46-47; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego
„Groma” do Komendy Obwodu, 10 I 1945 r., k. 48; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek
Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, b.d., k. 49-52; AIPN Lu 21/26/5,
Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 21 II 1945 r., k. 77;
AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu
kryptonim IV-5-R , 24 II 1945 r., k. 81, 83-84.
[93]AIPN Lu
21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma”, 11 II 1945 r., k. 66-67; AIPN Lu
21/26/5, Pismo „Groma” do drużynowych „Cienia”, „Borysa”, „Lwa”, „Sępa” i
„Szczygła”, 11 II 1945 r., k. 64-65. Według Ireneusza Cabana Antoni Wronka
„Cień”, Jozef Ferens „Borys”, Jan Danilewicz „Lew”, Antoni Zezula „Sęp” i
Wacław Parol „Szczygieł” do lipca 1944 r. byli żołnierzami 21 kompanii
Tyszowieckiej, I Caban, Placówka…, s. 107, 108, 118, 126. Być może
żołnierze ci wchodzili w skład oddziału dywersyjnego, o którym wspominał
Pilarski w piśmie do inspektora z 7 XII 1944 r.; AIPN Lu 21/26/5, Pismo
Dziubińskiego „Ojca” do Mariana Pilarskiego „Groma”, luty 1945 r., k. 75; AIPN
Lu 21/26/8, Rozkaz nr 1/45 komendanta Obwodu Stanisława Książka „Roty”, 23 I
1945 r., k. 10-11.
[94]AIPN Lu
21/26/8, Meldunek Augustyna Dudzińskiego „Ojca”, 11 III 1945 r., k. 105; APL,
35/1099/0/6.3/162, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód
Tomaszów Lub., Rozkaz personalny nr 3/45 Stanisława Książka „Roty”, 25 V 1945
r., k. 7
[95]APL,
35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin,
Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lub., Protokół zdania kompanii 21, 14 III
1945 r., k. 226; Protokół zdania kompanii 21, 14 III 1945 r. [w:]
I. Caban, Placówka..., s. 103; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania
podejrzanego Alfreda Tora, 15 IV 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 33.
[96]APL,
35/1099/0/6.3/162, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód
Tomaszów Lub., Rozkaz personalny nr 3/45 Stanisława Książka „Roty”, 25 V 1945
r., k. 7.
[97]AIPN Lu
21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Inspektora, 28 V 1945 r., k.
120-121.
[98]AIPN Lu
21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Jara” do „Miki”, kwiecień 1945, k. 112-113.
Alina Gałan błędnie podnosiła, że zmiana pseudonimu na „Jar” nastąpiła we
wrześniu 1946 r., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 409.
[99]AIPN Lu
21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Stanisława Książka „Roty”, 3 V
1945 r., k. 126-127.
[100]AIPN Lu
21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Jana Turowskiego „Tatara”, 6 VII
1945 r., k. 130, 132.
[101] AIPN Lu
21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Inspektora, 3 V 1945 r., k.
124-125; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Stanisława
Książka „Roty”, 7 VII 1945 r., k. 130-131.
[102]AIPN Lu
21/26/8, Pismo Jana Turowskiego „Tatara” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 27 VII
1945 r., k. 208.
[103]AIPN Lu
21/26/5, Pismo Michała Polaka „Żelaznego”, k. 167; AIPN Lu 21/26/5, Pismo
Michała Polaka „Żelaznego”, k. 216; AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana
Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego
„Jara” do Jozefa Skuratowicza „Brata” z rejonu XXVII, 15 IX 1945 r. k. 174;
AIPN Lu 21/26/8, Pismo Mariana Pilarskiego „Jara” do Michała Polaka
„Żelaznego”, 11 IX 1945 r. k. 285; AIPN Lu 01/435/4, Protokół przesłuchania
podejrzanego Piotra Trzpila, 12 XII 1946 r. (Zamość), k. 53; R. Wnuk, Konspiracja…,
s. 71, 80; AIPN Lu 21/26/5, Wykaz dowódców kompanii ds.
polityczno-wychowawczych sporządzony przez Mariana Pilarskiego „Jara” do XX, 25
IX 1945 r. k. 181; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek sytuacyjny Mariana Pilarskiego
„Jara” do XX, 25 IX 1945 r. k. 182-183; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania
podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112; AIPN
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 20 IX 1950 r.
(Lublin), k. 190. W innym dokumencie Pilarski wskazywał, że w czerwcu 1945 r.
został sekretarzem komendy miasta Zamość WiN, AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie
Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312. Powyższe jednak sprzeczne jest
z cytowanymi wyżej pismami, z których wynika, że w lipcu przebywał w
Tyszowcach. AIPN Lu 21/26/1, k. 314, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin), k. 314. W toku jednego z
przesłuchań Pilarski wskazywał, że funkcję II sekretarza WiN objął latem 1945
r., AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego,
20 IX 1950 r. (Lublin), k. 112.
[104]Józef Płonka
początkowo zamierzał „po wyzwoleniu” założyć partię antykomunistyczną, do czego
skłaniał się również Stanisław Karczewski „Niebora”. Plany te jednak zmienił,
kiedy poznał „Jara”, który nastawiał się na organizację oddziałów wojskowych,
likwidację niewygodnych osób oraz zdobywanie środków finansowych do walki
poprzez konfiskaty u niewygodnych dla AK osób, AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania
podejrzanego Józefa Płonki, 22 VII 1950 r. (Lublin), k. 404-406, 408-409; AIPN
Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 10 III 1951 r.
(Lublin), k. 488.
[105]Miał się nim
posługiwać na punktach kontaktowych: u Feliksa Zycha w Wielunach; u gajowego
Kowalskiego w Szperówce; na stacji kolejowej w Zawadzie; u Jana Kiepki w
Zaburzu; w klasztorach w Radecznicy i Krasnobrodzie; u Zygmunta Jaślikowskiego
„Karego”; u Antoniego Gronowskiego w Horyszowie, AIPN Lu 01/435/2, Plan
śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef
ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 128.
[106]AIPN Lu
21/26/9/1, Rozkaz nr 2/46 Mariana Pilarskiego „Jara”, 17 VII 1946 r., k. 56;
AIPN Lu 08/218, Pismo PUBP Zamość do WUBP Lublin, 14 II 1949 r., k. 29-30; AIPN
Lu 21/26/9/1, Pismo Antoniego Radzika „Orkisza” do „Browaru”, 8 VII 1946 r., k.
44; W czasie przesłuchań przed UB wskazywano, że funkcję tą pełnił od
lipca-sierpnia 1946 r., AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112; AIPN Lu 21/26/1, Protokół
przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 16 IX 1950 r. (Lublin), k. 188;
AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312; AIPN
Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 22 VIII 1950 r.
(Lublin), k. 408-409; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego
Józefa Płonki, 30 VIII 1950 r. (Lublin), k. 440; AIPN Lu 21/26/2, Protokół
przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 10 III 1951 r. (Lublin), k. 488. W
sprawozdaniu PUBP w Zamościu, na podstawie informacji uzyskanych od
zatrzymanego Piotra Trzpila „Łysego”, wskazano, że „Jar” objął dowództwo obwodu
w lutym 1946 r., AIPN Lu 046/9, Sprawozdanie dekadowe referatu śledczego PUBP
Zamość od 7 XII 1946 r. do 17 XII, 1946 r., 17 XII 1946 r., k. 109. AIPN Lu
21/26/9/1, Rozkaz „Jara” nr 2/46, 17 VII 1946 r., k. 56; AIPN Lu 21/26/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin),
k. 291. Rafał Wnuk wskazywał, że funkcję komendanta obwodu Pilarski objął w
marcu 1946 r., po opuszczeniu terenu przez dotychczasowego komendanta Michała
Polaka „Żelaznego”, R. Wnuk, Konspiracja..., s. 71; AIPN Lu 08/218,
Schemat Inspektoratu Zamojskiego WiN, k. 5; AIPN Lu 21/26/1, Protokół
przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 13 IV 1950 r. (Lublin), k. 79.
Wydaje się, że rację może mieć Rafał Wnuk, podnosząc, że stanowisko komendanta
obwodu „Jar” faktycznie objął wcześniej niż na to wskazują pisma „Orkisza” i
rozkaz „Jara” z lipca 1946 r. Potwierdzać to może rozkaz „Jara” z 31 VI 1946 r.
o zorganizowaniu pracy w rejonach, a także polecenie wydane Romanowi Szczurowi
„Urszuli” o ataku na więzienie w Zamościu w maju 1946 r.
[107]Żandarmeria
nosiła kryptonimy: „OK.- 4”, „Warta”, „Ratusz” i składała się z trzech
drużyn obejmujących teren: 1 – Zamość; 2 – Łabunie; 3 – Wysokie i grupę z
gimnazjum w Zamościu, AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie ujawnieniowe Stanisława
Biziora, 31 III 1947 r., k. 290; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania
podejrzanego Stanisława Biziora, 13 IV 1950 r. (Zamość), k. 10-14; AIPN Lu
21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 16 V 1950 r.
(Lublin), k. 53; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego
Stanisława Biziora, 31 VIII 1950 r. (Lublin), k. 128; AIPN Lu 21/26/3,
Oświadczenie Stanisława Biziora, 31 III 1947 r., k. 8; AIPN Lu 21/26/3,
Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 25 V 1950 r. (Lublin),
k. 64; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora,
26 VIII 1950 r. (Lublin), k. 104-108; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania
podejrzanego Stanisława Biziora, 31 VIII 1950 r. (Lublin), k. 128; AIPN Lu
21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 1 II 1951 r.
(Lublin), k. 163, 171, 187; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka
Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 7 II 1951 r. (Lublin), k. 161; AIPN Lu
21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Edwarda Chruścińskiego, 25 II 1951 r.
(Wronki), k. 307-310; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Edwarda
Tchórzewskiego, 25 II 1951 r. (Wronki), k. 311-313; AIPN Lu 21/26/4,
Protokół przesłuchania świadka Jana Skiby, 26 II 1951 r. (Wronki), k. 318-321;
AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Edmunda Jasińskiego, 26 II 1951
r. (Wronki), k. 322-326; AIPN Lu 21/26/10, Pokwitowanie Stanisława Biziora
„Eama” pobrania pieniędzy dla „Warty”, 5 II 1947 r., k. 86, 88. AIPN Lu
21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jerzego Matuszewskiego, 22 II 1951 r.
(Wronki), k. 280, 282-284; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka
Jerzego Kuszla, 24 II 1951 r. (Wronki), k. 293-296; AIPN Lu 21/26/4, Protokół
przesłuchania świadka Tadeusza Ostrowskiego, 24 II 1951 r. (Wronki), k.
298-302; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jerzego Ponachajby, 28
II 1951 r. (Wronki), k. 327-329; AIPN Lu 21/26/11, Protokół rozprawy WSR w
Lublinie sygn. Sr 194/47, 7 II 1947 r., k. 54, 56-58; AIPN Lu 01/435/2, Plan
śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef
ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 127-128; AIPN Lu 08/226/1,
Wyciąg z protokołu przesłuchania podejrzanego Piotra Trzpila, 12 XII 1946 r.
(Zamość), k. 6.
[108] Wskazywano
również, że wraz z Józefem Pysiem „Śmiałym” i Stanisławem Niemczukiem
„Grzegorzem” był żołnierzem oddziału lotnego AK w rejonie I Łabunie pod
dowództwem Jana Pazdry „Orła”, AIPN Lu 08/228/1, Plan operatywnych
przedsięwzięć po linii bandy Pakosa ps. „Gruby Heniek” i Złomańca na
bazie analizy, b.d., k. 98-99; AIPN Lu 08/218, Pismo PUBP Zamość do WUBP
Lublin, 14 II 1949 r., k. 30.
[109]AIPN Lu
21/26/11, Pismo WUBP w Lublinie, 12 IV 1951 r., k. 6; AIPN Lu 21/26/3, Protokół
przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 21 VIII 1950 r. (Lublin), k.
82-85; AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie ujawnieniowe Stanisława Biziora, 31 III
1947 r., k. 292; AIPN Wr 049/403, Notatka informacyjna nr 399, 9 IX 1987 r., k.
2; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jadwigi Kleszczyńskiej
(Wiącek), 7 II 1951 r. (Lublin), k. 156-157; AIPN Lu 21/26/4, Protokół
przesłuchania świadka Jerzego Matuszewskiego, 22 II 1951 r. (Wronki), k. 280;
AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Franciszka Węcławika, 25 II
1951 r. (Wronki), k. 304-305; AIPN Lu 21/26/11, Protokół rozprawy WSR w
Lublinie sygn. Sr 194/47, 5 II 1947 r., k. 51, 54; R. Wnuk, Konspiracja...,
s. 72-73; K. Czubara, Więzienie w Zamościu jako ośrodek terroru w okresie II
wojny światowej i w pierwszej dekadzie PRL (1939-1954) [w:] Więzienie w
Krasnymstawie i w Zamościu w latach 1906-2006, red. R. Maleszyk, Krasnystaw
2006, s. 222-226; K. Czubara, Rozbicie więzienia w Zamościu 8 maja 1946 r.
przez oddział WiN ppor. Romana Szczura ps. Urszula, „Teka Komisji
Historycznej OL PAN” 2008, nr 1, s. 142-143, 147-148; T. Kowalski, Akcja WiN
na więzienie w Zamościu, http://www.wiadomosci24.pl/artykul/akcja_win_na_wiezienie_w_zamosciu_347673.html,
dostęp: 12 IX 2017 r.; Akcja na więzienie,
https://zamojska.org/artykul/akcja-wiezienie/117729, dostęp: 12 IX 2017 r. W czasie
śledztwa M. Pilarski broniąc się wskazywał, że nie wiedział kto wydał „Urszuli”
rozkaz ataku na więzienie, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 12 IV 1951 r. (Lublin), k. 325.
[110]Rozkaz
Mariana Pilarskiego „Jara”, 31 VI 1946 r. [w:] R. Wnuk, Konspiracja...,
s. 71-72. Pismem z 3 X 1946 r. skierowanym do komórki wywiadu obwodu (
kryptonim „Teresa”) Marian Pilarski polecał prowadzić indeks szpicli, w którym
należało umieszczać wykonane już wyroki śmierci. Pismem z 8 X 1946 r. polecał
likwidować wykrytych szpicli. Nadto na podstawie przeprowadzonego wywiadu
sporządzano miesięczne meldunki informacyjno-wywiadowcze obejmujące m.in.
informacje o partiach politycznych, organizacji samorządowych i młodzieżowych,
działalności kościoła, Wojska Polskiego, Armii Czerwonej, urzędów
bezpieczeństwa, MO i ORMO, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin), k. 296-297. Informacje uzyskiwane
miały bardzo szeroki zasięg obejmujący wiele dziedzin ówczesnego życia
społeczeństwa. W jednym z meldunków informacyjnych „Jar” zamieścił informację,
z terenu podległego mu obwodu, że oddziały NSZ cieszą się większą sympatią
wśród społeczeństwa bowiem są bardziej aktywne w terenie niż WiN, AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r.
(Lublin), k. 298.
[111]Jak zeznał
Stanisław Bizior, po okazaniu mu meldunków z 1946 r., wszystkie wyroki śmierci
do wykonania otrzymywał od inspektora „Jara” za pośrednictwem łącznika
Władysława Rusina „Poldka”, AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania
podejrzanego Stanisława Biziora, 6 XI 1950 r. (Lublin), k. 139-140.
[112]AIPN Lu
21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 23 VIII 1950
r. (Lublin), k. 89. Z odkrytego przez UB archiwum zamojskiego AK-WiN wynikało,
że kolportowano takie pisma jak: „Reduta”, „Na straży”, „Sztafeta”, „Nowy zew”,
„Zerwijmy pęta”, „Honor i Ojczyzna” i „Szlakiem”, AIPN Lu 21/26/7, k. 119-208;
AIPN Lu 21/26/8, k. 55, 116, 170; AIPN Lu 21/26/9, k. 107.
[113]AIPN Lu
21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Jana Ryby, 21 X 1950 r. (Lublin),
k. 382; AIPN Lu 21/26/4, Protokół konfrontacji Stanisława Karczewskiego i
Mariana Pilarskiego, 21 X 1950 r. (Lublin), k. 55; AIPN Lu 21/26/10, Pismo
Andrzeja Stachyry „Saturnina” do Inspektora „Jara”, 30 III 1947 r., k. 20; AIPN
Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Andrzeja Stachyry, 10 I 1951
r. (Lublin), k. 183; AIPN Lu 31/253/1, Odpisy pism Andrzeja Stachyry
„Saturnina” do p. inspektora „Jara”, 30 III 1947 r., 20 V 1947 r., k. 233-235;
AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 21 X
1950 r. (Lublin), k. 205-206, 208-210; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania
świadka Stefana Derkacza, 18 XI 1950 r. (Lublin), k. 131-132; AIPN Lu 31/253/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 26 X 1950 r. (Lublin),
k. 248-249. Na takim stanowisku stanął również prokurator w sporządzonym
przeciwko Marianowi Pilarskiemu akcie oskarżenia, AIPN Lu 21/26/11, Akt
oskarżenia przeciwko Marianowi Pilarskiemu i innym., k. 172-240. Informację, iż
od jesieni 1946 r. pełnił funkcje inspektora WiN na Zamojszczyźnie podano
również [w:] D. Golik, K. Jasiak, M. Korkuć, K. Krajewski, J. Kurtyka, T.
Łabuszewski, P. Niwiński, J. Pawłowicz, A. Przewoźnik, G. Wąsowski, J.
Węgierski, L. Żebrowski, Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku,
Warszawa 2013, s. 279; J.F Borowski, J. Draus, Klasztor i gimnazjum
oo. Bernardynów w Radecznicy w latach 1939-1950, „Rocznik Nauk Społecznych”
1996, t. XXIV, z. 2, s. 366, 367.
[114]AIPN Lu
21/26/9/2, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana Pilarskiego
„Jara”, 2 XII 1946 r., k. 377.
[115]AIPN Lu
21/26/9/2, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana Pilarskiego „Jara”,
18 XII 1946 r., k. 397.
[116] AIPN Lu
571/6/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Kobosa, 26 I 1956 r.
(Lublin), k. 134-135; AIPN Lu 571/6/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Stefana Kobosa, 30 I 1956 r. (Lublin), k. 155.
[117]H. Pająk, Akcje
oddziałów..., s. 191; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka
Antoniego Burzańskiego, 2 II 1951 r. (Lublin), k. 117-120; AIPN Lu 21/26, Rozkaz awansowy podpisany przez Komendanta Obwodu K1 (Zamość) M. Pilarskiego "Jara", 10 III 1947 r.; AIPN Lu 21/26, Pismo Konrada Bartoszewskiego "Wira" do M. Pilarskiego "Jara", 2 IV 1947 r.; AIPN Lu
01/435/4, Zeznania własne Antoniego Burzańskiego, 17 IV 1950 r., k. 390-394;
AIPN Lu 21/26/12, Protokół rozprawy głównej przeciwko Antoniemu Burzańskiemu,
12 X 1951 r., k. 206.
[118]AIPN Lu
01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 313-314; AIPN Lu
21/26/6, Pismo Stanisława Książka „Roty” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 1
III 1947 r., k. 52; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r. (Zamość), k. 65; AIPN Lu 21/26/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 23 X 1950 r. (Lublin),
k. 220; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana
Pilarskiego, 23 X 1950 r. (Lublin), k. 216; AIPN Lu 08/102, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Poździka, 30 I 1947 r.; R. Wnuk, Lubelski Okręg AK-DSZ-WiN 1944-1947, Warszawa 2000, s. 264.
[119]AIPN Lu
21/26/9/2, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana Pilarskiego „Jara”,
2 XII 1946 r., k. 377; AIPN Lu 21/26/9, List Hieronima Dekutowskiego
„Zapory” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 18 XII 1946 r., k. 397, 400; AIPN
Lu 21/26/9, Pismo por. Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” do Mariana Pilarskiego
„Jara”, 12 XII 1946 r., k. 406; AIPN Lu 21/26/10, Pismo Stanisława Karczewskiego
„Goraja” do „Barbary”, 2 I 1947 r., k. 254; AIPN Lu 21/26/3, Protokół
przesłuchania podejrzanego Piotra Golby, 31 VIII 1950 r. (Lublin), k. 479; AIPN
Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 8
XI 1950 r. (Lublin), k. 62; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania
świadka Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 7 II 1951 r. (Lublin), k. 161; AIPN Lu
01/435/1, Doniesienie agenta celnego „Zdolnego” z rozmowy z Antonim Mrozikiem,
30 VI 1950 r., k. 365; AIPN Lu 01/435/1, Doniesienie agenta „Zdolnego”, 30 II
1950 r., k. 365; AIPN Lu 21/26/9, Pismo Feliksa Świrgonia „Kołpaka”, b.d., k.
274; AIPN Lu 21/26/9,/2, Pismo Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” do Mariana
Pilarskiego „Jara”, 27 XII 1946 r., k. 440; R Wnuk, Konspiracja...,
s. 75-76.
[120]AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania Mariana Pilarskiego, 9 XI 1950 r.
(Lublin), k. 277.
[121]AIPN
21/26/1, Odpis oświadczenia ujawnieniowego Mariana Pilarskiego, b.d., k. 288;
AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV
1950 r. (Zamość), k. 63.
[122]AIPN Lu
21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 6 III 1951 r. (Lublin),
k. 331; AIPN Lu 21/26/11, Protokół zakwestionowania magazynu broni, 15 IV 1950
r., k. 126; AIPN Lu 21/26/11, Protokół oględzin, 19 I 1951 r., k. 127.
[123]AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 14 IV
1950 r. (Zamość), k. 84-86; AIPN Lu 21/26/11, Protokół rewizji, 22 V 1950 r.,
k. 113; AIPN Lu 21/26/11, Protokół oględzin broni, 14 VI 1950 r., k. 114.
[124]AIPN
21/26/1, Odpis oświadczenia ujawnieniowego Mariana Pilarskiego, k. 288; B.
Szyprowski, Proces kierownictwa II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej
przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Lublinie. Cz. I. Geneza organizacji i
aresztowanie, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2016, nr 3, s. 110-111.
Pilarski polecał również części członków WiN, aby się nie ujawniali i
wyjeżdżali z terenu Zamojszczyzny, AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy
Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i
„Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 129.
[125]AIPN Lu
08/225/6, k. 22, Doniesienie agenta celnego „Lisa”, 27 V1950 r.; S. Kubacki,
Działalność i proces członków II inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej
(1947-1951), Kraków 2016, praca magisterska z Wydziału Historii Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Krakowie, mps, niepubl., Archiwum Sebastiana Kubackiego,
kopia w zbiorach autora, s. 23.
[126]AIPN Lu
01/435/2, Zaświadczenie Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Tyszowcach,
27 X 1950 r., k. 288; AIPN Lu 21/26/4, Protokół konfrontacji Mariana
Woźniackiego i Mariana Pilarskiego, 24 I 1951 r. (Lublin), k. 83. Według Aliny
Gałan pracę w GS SCh w Tyszowcach rozpoczął 1 I 1948 r., A. Gałan, Marian
Pilarski…, s. 408.
[127]AIPN Lu
21/26/9, Zaświadczenie Zarządu Powiatowego PSL w Zamościu, 5 I 1946 r., k. 510;
AIPN 21/26/9/2, Pismo Koła Miejskiego PSL w Zamościu, 5 I 1946 r., k. 510-511;
AIPN Lu 21/26/9/2, Legitymacja PSL nr 887/Z Mariana Pilarskiego, k. 505-506;
AIPN Lu 21/26/9/2, Kwit przychodowy wpłaty przez Mariana Pilarskiego składki
członkowskiej na PSL za listopad 1945, k. 508. Co najmniej w połowie 1945 r.,
będący oficerem wywiadu Komendy Obwodu, „Jar” informował komendanta Obwodu
Zamość o powołaniu PSL w Zamościu, AIPN Lu 21/26/9, Pismo Mariana Pilarskiego
„Jara” do „XX”, k. 512. W toku rozprawy sądowej Marian Pilarski zeznał, że nie
należał do PSL pomimo faktu, że posiadał legitymację członkowską i zapłacił
dwie składki, AIPN Lu 21/26/12, Protokół rozprawy głównej, 9 X 1951 r., k. 161.
Jednak analiza jego zeznań w tym zakresie z pozostałymi złożonymi zeznaniami w
toku rozprawy zdaje się wskazywać, że nie potwierdził tej przynależności
jedynie w ramach swojej obrony. PSL był bowiem wówczas negatywnie postrzegany i
zwalczany przez reżim komunistyczny.
[128]W
literaturze podnoszono również, że wizyta miała miejsce w dniach 13-15 IX 1947
r. Dekretem z 11 II 1947 r. biskup lubelski ks. Stefan Wyszyński ustanowił
dekanat tyszowiecki, który obejmował parafie w: Czartowcu, Dubie, Komarowie,
Łaszczowie, Nabrożu, Nowosiółkach, Perespie, Rzeplinie, Tyszowcach, Wiszniowie,
Zubowicach, Mirczach, Oszczowie, Sahryniu i Turkowicach, R. Kulik, H. Kulik, Monografia
rzymskokatolickiej parafii Świętej Trójcy w Komarowie 1918-2016,
http://docplayer.pl/25652122-Monografia-rzymskokatolickiej-parafii-swietej-trojcy-w-komarowie-komarow-filia-parafii-labunie.html,
dostęp: 16 X 2017 r., s. 48.
[129]R.
Horbaczewski, Tu Szewce. Opowieści tyszowieckie, Lublin -Tyszowce 2009,
s. 56-61. Z tego wydarzenia zachowało się zdjęcie Mariana Pilarskiego z datą 23
X 1947 r. i adnotacją na drugiej stronie, Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia
w zbiorach autora.
[130]AIPN Lu
21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r.
(Zamość), k. 65-66; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112-113; AIPN Lu 21/26/1,
Protokół przesłuchania podejrzanego Kazimierza Kalety, 6 IX 1950 r. (Lublin),
k. 546; AIPN Lu 01/435/1, Arkusz informacyjny Mariana Pilarskiego, b.d., k.
50-54.
[131] AIPN Lu
21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery Pilarskiej, 8 V 1950 r.
(Tomaszów Lub.), k. 13v; AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej
Wiery Pilarskiej, 13 VII 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 15-15v; AIPN Lu 21/20,
Protokół przesłuchania świadka Józefa Smolińskiego, 18 VI 1950 r. (Tomaszów
Lub.), k. 17v; AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery
Pilarskiej, 23 IX 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 20v; AIPN Lu 21/20, Protokół
rozprawy głównej WSR Lublin przeciwko Wierze Pilarskiej sygn. Sr 556/60, 27 XI
1950 r., k. 41v-42.
[132] AIPN Lu
21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 14 IV 1950 r.
(Zamość), k. 21-22; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego
Stanisława Biziora, 1 II 1951 r. (Lublin), k. 181-183; AIPN Lu 015/377,
Protokół przesłuchania świadka Stanisława Karczewskiego, 23 XI 1950 r.
(Lublin), k. 60; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Stefana
Derkacza, 18 XI 1950 r. (Lublin), k. 133-134; AIPN Lu 31/253/1, Protokół
konfrontacji Stefana Derkacza i Andrzeja Stachyry, 23 XI 1950 r. (Lublin),
k. 150-152; AIPN AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania podejrzanego
Andrzeja Stachyry, 25 XI 1950 r. (Lublin), k. 170; AIPN Lu 31/253/1, Protokół
przesłuchania świadka Piotra Golby, 27 II 1951 r. (Lublin), k. 219-220; AIPN Lu
31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Jana Ryby, 3 III 1951 r. (Lublin), k.
227-228; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 3 X
1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 36; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania
świadka Jana Ryby, 24 III 1953 r. (Strzelce Opolskie), k. 304; AIPN Lu
31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Stefana Derkacza, 3 XI 1953 r.
(Lublin), k. 133-134.
[133] AIPN Lu
01/435/1, Postanowienie o zatrzymaniu Mariana Pilarskiego, 13 IV 1950 r., k.
158.
[134]Pismo
GKBZpNP sygn. OK.LU/443/412/96 do Janusza Pilarskiego, 21 VIII 1996 r.,
Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[135] AIPN Lu
21/26/4, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 31 V 1951 r.
(Lublin), k. 637, 645; Postanowienie OKBZpNP IPN o/Lublin o umorzeniu
śledztwa w sprawie sygn. S. 8/00/Zk, 31 VII 2007 r., s. 22, kopia w
zbiorach autora.
[136]AIPN Lu
21/26/11, Akt oskarżenia przeciwko Marianowi Pilarskiemu i innym, 30 V 1951 r.,
k. 172-240.
[137] AIPN Lu
21/26/12, Wyrok WSR w Lublinie sygn. Sr 406/51, 16 X 1951 r., k. 233-236.
[138] W.
Hryniewiecki, Nie dla nich zagrzmiały zwycięskie fanfary..., Łódź
1993, s. 126.
[139]AIPN Lu 21/26/12,
Skarga rewizyjna adw. Stefana Wolskiego, 23 XI 1951 r., k. 279-283; AIPN Lu
21/26/12, Postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie sygn.
Sn.Odw.S.2461/51, 28 XI 1951 r., k. 240, 308-316.
[140]AAN,
Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52,
Prośba Wiery Pilarskiej o ułaskawienie Mariana Pilarskiego, 16 X 1951 r., b.p;
AAN, Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52,
Prośba Janusza Pilarskiego i Haliny Pilarskiej o ułaskawienie Mariana
Pilarskiego, 16 X 1951 r., b.p.
[141] AAN,
Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52,
Prośba adw. Stefana Wolskiego o ułaskawienie Mariana Pilarskiego, 25 X 1951 r.,
b.p.
[142]AIPN Lu
21/26/12, Opinia w sprawie ułaskawienia, k. 246.
[143] AAN,
Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52,
Decyzja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bolesława Bieruta w sprawie
ułaskawienia Mariana Pilarskiego sygn. U-362/51, 26 II 1952 r., b.p.
[144]AIPN Lu
21/26/12, Postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie, 28 XI 1951 r.,
k. 240.
[145]AIPN Lu
21/26, Protokół wykonania kary śmierci Mariana Pilarskiego, 4 III 1952 r., k.
346; AIPN BU 1820/11, Lista osób straconych w polskich więzieniach w latach
1944-1956, k. 51.
[146]AIPN Lu
21/26/13, Postanowienie Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie sygn.
Cs.Un 390/92, 19 X 1992 r., k. 411.
[147]CAW WBH
I.320.83.7, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1928 r. – 31 XII 1928 r., Rozkaz
dzienny nr 262, 20 XI 1928 r., b.p.; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek
awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski
Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża
Zasługi, 3 II 1933 r.; Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5
VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[148]Przyznany
rozkazem 30 DP nr 9/28, Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224,
5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora; CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34.
[149]Przyznany
rozkazem 30 DP nr 8/28, Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224,
5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora; CAW WBH
Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r.,
k. 34. Medal ustanowiony rozporządzeniem Rady Ministrów z 21 IX 1928 r.,
Dziennik Rozkazów z 1928 r., nr 32, poz. 350. Przyznawano je żołnierzom,
którzy w okresie 1 XI 1918 - 18 III 1921 r. odnieśli rany.
[150]Odznaczenie
przyznano za zasługi na polu wyszkolenia wojskowego, Dziennik Personalny
1933, nr 4, s. 69, Rozkaz dzienny nr 74 83. pp., 30 III 1933
r.; Wniosek ppłk. Jana Kleina z 83. pp. o przyznanie M. Pilarskiemu Brązowego
Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., kopia w zbiorach autora; Legitymacja osobista
chor. M. Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia
w zbiorach autora; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień
chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Jak wynika z materiałów archiwalnych
wniosek o przyznanie st. sierż. Marianowi Pilarskiemu Krzyża Zasługi został
odrzucony na posiedzeniu komisji 2 III 1936 r. z powodu „braku pracy
niepodległościowej”, CAW WBH Marian Pilarski odrzuc KZ, 2 III 1936, b.p. Nie
wiadomo kiedy został skierowany ww. wniosek. Marian Pilarski posiadał stopień
st. sierż. od 15 II 1928 r. prawdopodobnie do 5 VI 1935 r., CAW WBH Marian
Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 t., k. 34;
Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum
Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[151]Medal
Niepodległości został nadany Marianowi Pilarskiemu zarządzeniem prezydenta RP z
21 IV 1937 r., M.P. z 1937 r. nr 93, poz. 128, s. 5.
[152]Przyznany na
podstawie Dziennika Rozporządzeń nr 238/38, Legitymacja osobista chor. Mariana
Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w
zbiorach autora
[153]Odznaka za
rany i „Orlęta” jest widoczna na fotografiach przedstawiających Mariana
Pilarskiego w mundurze chorążego i w mundurze starszego sierżanta 83. pp,, AIPN
Lu Lu 01/435/9, Fotografia Mariana Pilarskiego, b.d., k. 280; Legitymacja
osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza
Pilarskiego, kopia w zbiorach autora .
[154]Nadanie
orderu nastąpiło postanowieniem prezydenta RP z 19 VI 2007 r., Legitymacja
Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski nr 85-2007, 19 VI 2007 r.,
Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. W dniu 11 XI 1990 r.
Jan Alfred Łokcikowski, tytułujący się stopniem generała i prezesa Rady
Ministrów powołanego 10 II 1990 r. przez „Prezydenta Wolnej Polski” J.
Nowinę-Sokolnickiego, odznaczył pośmiertnie M. Pilarskiego Krzyżem za Wolność i
Niepodległość z Mieczami, Dyplom Prezydenta RP na Obczyźnie, Londyn, 11 XI 1990
r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Przykładowo można
wskazać, że J. Nowina-Sokolnicki nadał Srebrne i Złote Krzyże Orderu Virtuti
Militari IV i V klasy: Stefanowi Kwaśniewskiemu „Luxowi” (15 VIII 1985 r.),
Stanisławowi Prusowi „Adamowi” (11 XI 1989-92) i H. Dekutowskiemu „Zaporze” V
klasy (11 XI 1988-92), J. Strzemieniewski, „Kawalerowie” Krzyża Orderu
„Virtuti Militari” z nadania „Prezydenta RP” Juliusza Nowina-Sokolnickiego,
„Mars. Problematyka i historia wojskowości. Studia i Materiały” 2006, nr 20, s.
137, 148.
[155]Dyplom
Ministra Obrony Narodowej o mianowaniu mjr. M. Pilarskiego na stopień pułkownika,
lipiec 2015 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Należy
jednak wskazać, że uprzednio w dniu 11 XI 1990 r. Juliusz Nowina-Sokolnicki,
uznający się za Prezydenta RP na obczyźnie, awansował pośmiertnie
„podpułkownika śp. Mariana Pilarskiego ps. „Jar” pułkownikiem w korpusie
oficerów piechoty z dniem 11-go listopada 1990 roku”, Dyplom Prezydenta
RP w Londynie L. dz. 492/90, 11 XI 1990 r., Archiwum Dariusza
Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Należy podnieść, że J. Nowina Sokolnicki
uznawał się od 8 IV 1972 r. za „Prezydenta Wolnej Polski” i zajmował m.in.
nadawaniem dużej ilości awansów wojskowych i odznaczeń. Podnoszono, że zdarzało
mu się przy awansowaniu osób na stopnie pułkowników i generałów „przeskakiwać
parę stopni pośrednich” Nadane przez niego tytuły i odznaczenia nie zostały
uznane za nadane legalnie z uwagi na fakt, że nie przysługiwały mu przymioty
władz RP, J.K. Danel, Antylegalistyczna działalność na obczyźnie w latach
1955-1989 „Prezydenta Wolnej Polski” Juliusza Nowina-Sokolnickiego, „Mars.
Problematyka i historia wojskowości” 2002, nr 12, s. 69-70, 81-82, 85, 87, 89;
B. Ławszowski, Juliusz Nowina-Sokolnicki. Uwagi do biografii, „Mars.
Problematyka i historia wojskowości. Studia i Materiały” 2002, nr 12, s. 104;
J. Strzemieniewski, „Generałowie” Juliusza Nowina-Sokolnicki
1973-1990, „Mars. Problematyka i historia wojskowości. Studia i Materiały”
2002, nr 13, s. 135-144. Prawdopodobnie to było powodem ponownego awansowania
M. Pilarskiego w 2015 r.
[156]Kolejne
ofiary totalitaryzmów odzyskują nazwiska,
http://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/39738,Kolejne-ofiary-totalitaryzmow-odzyskuja-nazwiska.html,
dostęp: 21 IV 2017 r.
