niedziela, 12 maja 2019

Twórca II Inspektoratu płk Marian Pilarski


Płk Marian Franciszek Pilarski (1899-1952)
Twórca i dowódca II Inspektoratu Zamojskiego AK

Marian Franciszek Pilarski „Grom”, „Jar”, „Bończa”, „Olgierd” był synem Franciszka i Marii zd. Mrawczyńska. Urodził się 30 lipca 1899 r. w Pisarzowicach, gm. Biała Krakowska, zaś chrzest przyjął 13 sierpnia 1899 r. w Parafii pw. św. Marcina w Pisarzowicach[1]. Jego ojciec był w 1899 r. ekonomem w majątku Jerzego Krzemienia w Pisarzowicach Dolnych w pow. bialskim, a później pracował jako woźny w gminie w Wadowicach. Matka zajmowała się domem[2].
Marian Pilarski od ukończenia 6 lat uczęszczał do szkoły powszechnej w Wadowicach[3] i 8. klasowego gimnazjum w Wadowicach[4]. Już w zakresie pobierania przez niego nauki napotykamy na pewne rozbieżności. W dokumentach dotyczących własnego życiorysu Marian Pilarski wskazywał, że w 1918 r. ukończył 8 klas gimnazjum[5], zaś w sporządzonym własnoręcznie życiorysie podniósł, że w 1918 r. ukończył 6 klas gimnazjum[6]. Natomiast w dokumentach wojskowych zaznaczono, że naukę przerwał po ukończeniu 4 klas gimnazjum i 2 klas szkoły rolniczej[7]. Według informacji rodziny była to Krajowa Szkoła Rolnicza w Kobiernicach[8].
Kolejną problematyczną kwestią jest ustalenie jednostki wojskowej i daty wstąpienia do niej Mariana Pilarskiego. Jak zaznaczono w dokumentach wojskowych, od 1915 r. do marca 1916 r. służył w 3. Pułku Piechoty Legionów Polskich[9]. Podnoszono, że Marian Pilarski od kwietnia 1915 r. do marca 1916 r. był żołnierzem 3 Pułku Piechoty Legionów Brygady Karpackiej[10]. Jego akces do legionów miał nastąpić 18 lutego 1915 r., kiedy legioniści I Brygady przebywali na odpoczynku w Kętach niedaleko Pisarzowic[11]. W czasie pobytu I Brygady w okolicach Kęt wstąpiło do niej 40 ochotników[12]. Natomiast 3. Pułk Piechoty Legionów Polskich został utworzony w Krakowie na przełomie sierpnia-września 1914 r. i do 26 lutego 1915 r. walczył na Bukowinie, kiedy został rozlokowany w Kołomyi, gdzie poddano go reorganizacji. Wchodził w skład II Brygady Legionów Polskich, która na cześć zaciętych walk w Karpatach nazwana została Brygadą Karpacką lub Żelazną[13]. Z powyższego zdaje się wynikać, że obie Brygady nie spotkały się w tamtym czasie, zaś M. Pilarski nie mógł pod Kętami wstąpić do 3. Pułku Piechoty Legionów Polskich, który w ogóle tam nie stacjonował. Być może, w ramach uzupełnienia w wyposażeniu i uzbrojeniu[14], które uzyskała II Brygada stacjonująca w Kołomyi, przesłano tam również żołnierzy, którzy zaciągnęli się do legionów pod Krakowem, celem uzupełnienia braków spowodowanych dużą liczbą strat poniesionych w walkach. Jest to prawdopodobne z uwagi na fakt, że 3. Pułk Piechoty Legionów Polskich w Kołomyi poddano reorganizacji, zaś w okresie od 25 marca 1915 r. do 10 kwietnia 1915 r. otrzymał uzupełnienie o 111 osób, z tego 70 było nowymi żołnierzami[15]. Z dokumentów wynika również, że w ramach tego pułku istniał w Kołomyi batalion rekrutów liczący w granicach 130 osób[16].
W dokumentach brak jest zapisów odnoszących się do służby wojskowej M. Pilarskiego obejmującej okres od marca 1916 r. do 10 listopada, 1918 r., kiedy ochotniczo miał wstąpić do 2. Batalionu Strzelców dowodzonego przez gen. Franciszka Latinika[17]. Powyższe okoliczności wskazują, że M. Pilarski do czasu wstąpienia do legionów nie mógłby ukończyć ani 8 ani 6 klas gimnazjum. Być może po zakończeniu służby w legionach powrócił do domu i w 1918 r. ukończył gimnazjum.
Podczas przesłuchań w Urzędzie Bezpieczeństwa M. Pilarski zeznał, że do armii został powołany w końcu marca 1919 r. przez Powiatową Komisję Uzupełnień w Wadowicach i skierowany do 20. pp im. Ziemi Krakowskiej[18]. Mogło to wynikać z uchwalonej przez Radę Regencyjną 27 października 1918 r. tymczasowej ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej oraz wydanej przez sejm 7 marca 1919 r. ustawy o powołaniu do wojska roczników 1896-1901[19].
3 stycznia 1919 r. został odkomenderowany na trzytygodniowy kurs szkoły podoficerskiej w Skoczowie[20]. 5 stycznia 1919 r. otrzymał awans do stopnia starszego strzelca[21]. W czerwcu 1919 r. powrócił do 20. pp[22]. Być może powrót do 20. pp. był jedynie chwilowy, bowiem jak wynika z dokumentów 16 lutego 1919 r. został przeniesiony do 30. pp Ziemi Łowickiej (późniejszy 30. Pułk Strzelców Kaniowskich), gdzie pełnił funkcję sekcyjnego[23]. 10 lipca 1919 r. otrzymał awans do stopnia kaprala[24]. Z kolei w życiorysie podnosił, że po służbie w 20. pp, został wcielony do 18. pp, z którym brał udział w walkach polsko-ukraińskich pod Lwowem, gdzie został ranny[25]. Z przekazanych przez M. Pilarskiego informacji niezbyt czytelnie wynika, w jakim oddziale służył w czasie walk polsko-ukraińskich pod Lwowem oraz w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Z dostępnych źródeł wynika, że 20. pp nie walczył, w 1919 r. w rejonie Lwowa. Natomiast 4. DP, w którą wchodził 18. pp, walczyła w rejonie w Lwowa w maju–czerwcu 1919 r.[26]. Jednakże w dokumentach z 83. pspls brak informacji wskazującej, że M. Pilarski służył w 18 pp[27]. To jednak, z uwagi na niezachowanie się całości dokumentacji ww. oddziału, nie wyklucza, że służył w tej jednostce.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. M. Pilarski wziął udział w bitwie pod Komarowem. Został ranny w czasie odpierania ataku kawalerii bolszewickiej. Zaopiekowała się nim 16-letnia mieszkanka Tyszowiec Wiera Samczuk, która wyniosła go z pola bitwy[28]. Z dostępnej literatury wynika, że 30. pp 27 sierpnia 1920 r. został odesłany do obrony przepraw na rzece Huczwie pod Tyszowcami. Tego dnia odpierano atak bolszewickiej 4 Dywizji Kawalerii wchodzącej w skład I Armii Konnej Siemiona Budionnego koło Werbkowic pod Tyszowcami[29]. To potwierdzałoby fakt, że został ranny tego dnia oraz, że wówczas służył w 30. pp[30]. Powyższe skłania również do przyjęcia tezy, iż nie został przeniesiony do 30. pp pod koniec 1920 r., jak zeznał w trakcie śledztwa w UB, lecz w 1919 r.
Według zeznań Mariana Pilarskiego w czerwcu 1920 r. miał być instruktorem w Szkole Podoficerów Piechoty w Komorowie pod Ostrowią Maz.[31], zaś w sierpniu-wrześniu 1920 r. powrócić do 30 pp[32]. Nie ulega wątpliwości, że M. Pilarski mógł być instruktorem w szkole, bowiem stosownie do rozkazu o etatach instruktorskich w szkołach podchorążych mogli nimi być żołnierze w stopniach kaprali, plutonowych i sierżantów[33]. W 1920 r. w tym miejscu był jednak zorganizowany Obóz Szkół Podoficerskich, który później został podzielony na kilka innych jednostek wyszkolenia[34].
30 października 1920 r. M. Pilarski został mianowany plutonowym[35]. 8 listopada 1921 r. został przeniesiony do 83. pp w Kobryniu (od 31 XII 1937 r. pod nazwą 83 Pułku Strzelców Poleskich im Romualda Traugutta)[36]. W tym pułku pełnił służbę do wybuchu II wojny światowej i awansował do stopnia chorążego (od 20 IV 1922 r. sierżant[37]; od 1 V 1928 r. starszy sierżant[38]; od 1 VI 1935 r. - chorąży[39]). Pełnił również różne funkcje: podoficera gospodarczego[40], pisarza[41], sierżanta szefa kompanii[42], zastępcy dowódcy plutonu[43] i dowódcy plutonu[44].
4 sierpnia 1923 r. w kościele parafialnym w Tyszowcach poślubił Wierę Samczuk[45].
W okresie 1 październik 1925 r. – 16 luty 1926 r. ukończył kurs dla podoficerów zawodowych przy Okręgowej Szkole Podoficerów nr IX w Berezie Kartuskiej[46].
We wrześniu 1939 r. chor. Marian Pilarski przebywał w Kobryniu, gdzie 83. pspls wchodził w skład II rzutu i Ośrodka Zapasowego 30. Poleskiej Dywizji Piechoty. Na bazie pozostających tam pułków z 30. DP utworzono pułki rezerwowe i 83 pspls otrzymał nazwę 183. pspls[47]. Na ich bazie 14 września 1939 r. płk. Adam Epler sformował Dywizję „Kobryń”, która, jako 60. DP, weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszek Kleeberg[48].
W kampanii wrześniowej 1939 r. chor. Marian Pilarski był adiutantem dowódcy II batalionu 183 pspls kpt. Mariana Ścisłowskiego[49]. 3 października 1939 r. 183 pułk osiągnął rejon Woli Gułowskiej a wieczorem tego dnia zajął teren na północny wschód od miejscowości Okrzeja i Wola Okrzejska z zadaniem rozpoznania w kierunku Łukowa i Żelechowa oraz ubezpieczeniem w rejonie gajówki Ofiara[50]. Ludwik Łatoża wspominał: „II batalion 83. pp [właśc. 183 pspls] znajdowały się w lesie koło leśniczówki Ofiara […]. 3 i 4 października [1939 r.] spędziliśmy względnie spokojnie. Nad lasem od czasu do czasu krążyły pojedyncze samoloty, widocznie rozpoznawcze, gdyż nie było bombardowania […]. Dnia 5 października [1939 r.] po południu przybył do taboru chorąży M. Pilarski, p.o. adiutanta dowódcy II baonu. Powiedział mi, że amunicja jest już na wyczerpaniu i przewidywana jest kapitulacja. Mówił, że czynione są przygotowania, palono akta i papierowe pieniądze. Nastrój minorowy”[51].
6 października 1939 r. nastąpiła kapitulacja SGO „Polesie” pod Wolą Gułowską. Marian Pilarski dostał się do niewoli niemieckiej. Jak pozostali żołnierze dywizji został pieszo przetransportowany, poprzez Dęblin, do Częstochowy. Tam załadowano jeńców do wagonów, celem przewiezienia do Stalagu XI A Altengrabow[52]. 29 października 1939 r. ok. godz. 23.00 pod Małogoszczą uciekł z transportu do Niemiec[53]. Powrócił do Tyszowiec, gdzie przebywała jego żona Wiera[54].
W tym czasie w kraju zaczęły się formować zalążki grup oporu. Od października-listopada 1939 r. na Zamojszczyźnie, w powiecie tomaszowskim, dyrektor Gimnazjum i Liceum im. B. Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim Józef Rybicki, rozpoczął formowanie struktur Służby Zwycięstwu Polsce. Wciągnął do organizacji m.in. Zenona Jachymka i Józefa Gniewkowskiego z Tomaszowa Lub., Tadeusza Niedziałkowskiego z Krynic i Hieronima Białowolskiego z Komarowa. Rybicki zaprzysiągł w Tyszowcach ks. Edwarda Kołszuta i Edmunda Michałkiewicza, którzy od końca grudnia 1939 r. organizowali jeden z ośrodków konspiracyjnych. Oprócz niego w Tyszowcach kolejną strukturę SZP powołał Jan Kulik „Bela”. Trzecią z nich próbował zorganizować chor. Marian Pilarski, jednak m.in. z uwagi na fakt, że nie był znany na tym terenie praca ta nie szła mu zbyt owocnie[55]. Jak się wydaje do czasu opuszczenia przez J. Rybickiego Zamojszczyzny 24 lutego 1940 r. nastąpiło połączenie kilku ośrodków w Tyszowcach w jedną strukturę[56].
Pilarski podjął działalność konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej a następnie Armii Krajowej, przyjmując pseudonim „Grom”[57]. W odniesieniu jego działalności z okresu początkowego, poza jedną relacją wspomnieniową, brak informacji o dacie jego wstąpienia do ZWZ i działalności oraz formalnej przynależności terytorialnej z okresu formowania struktur ZWZ w rejonie tyszowieckim, bowiem w zachowanych dokumentach obwodu tomaszowskiego informacje dotyczące „Groma” datowane są dopiero na 1943 r.
Zdaniem konspiratorów z Tyszowiec „Grom” do AK został przyjęty dość późno i oddany pod dowództwo Jana Kulika „Beli”[58]. Z dostępnych publikacji wynika, że Wilhelm Szczepankiewicz „Drugak” był dowódcą obwodu tomaszowskiego ZWZ/AK od listopada 1941 r. do lipca 1944 r., zaś „Bela”, który do ZWZ został przyjęty 1 stycznia 1940 r., od grudnia 1942 r. do stycznia 1944 r.[59] był dowódcą 21. placówki Tyszowce[60]. To może wskazywać, w powiązaniu z powyższą relacją wspomnieniową, że Pilarski został przyjęty do organizacji w okresie 1941 r. - 1942 r. i był żołnierzem 21. placówki ZWZ/AK[61].
W połowie 1943 r. „Grom” został dowódcą 20. placówki ZWZ/AK w Siemierzu[62]. W publikacjach podnoszono jednak, że pomimo mianowania go na to stanowisko nie objął jednak tej funkcji[63].
Pomiędzy czerwcem a wrześniem 1943 r. Marian Pilarski, będąc poszukiwany przez Niemców, musiał opuścić dom w Podborze w obawie przed aresztowaniem. 7 czerwca 1943 r. Niemcy na podstawie uzyskanych informacji o żołnierzach AK otoczyli Podbór. „Grom” ukrył się zagrzebując w sianie na strychu. Wyznaczony do jego przeszukania mężczyzna, pomimo zauważenia „Groma”, nie zdradził tego Niemcom. To uratowało Pilarskiego. W czasie obławy aresztowano 13 osób, z których większość wysłano na roboty przymusowe do Rzeszy, zaś żołnierza 21. kompanii AK Stanisława Szwanca „Sęka” do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie zmarł 6 listopada 1943 r.[64].
Z dniem 11 listopada 1943 r. „Grom” objął dowództwo 21. placówki AK w Tyszowcach[65].
21. kompania AK, zwana również kompanią „Tyszowce” lub kompanią „Groma”, powstała w styczniu 1944 r. na bazie 21. placówki AK, po wprowadzeniu na terenie rejonu III i placówki Tyszowce AK zasad organizacji batalionowej[66]. Była ona najlepiej zorganizowana i najliczniejszą z kompanii wchodzących w rejon III AK (liczebność: ok. 150 żołnierzy, sformowanych w 3 plutony strzeleckie oraz 12-osobowa drużynę dowódcy kompanii i drużyna gospodarcza)[67].
Od grudnia 1943 r. do marca 1944 r. Pilarski był komendantem i wykładowcą w szkole podoficerskiej zlokalizowanej w zabudowaniach Mikołaja Łaby w Sobolu. Kurs ten obejmował 15 elewów i nie został zakończony z powodu wzmożenia walk antyukraińskich. Później szkołę przeniesiono do Suśca, gdzie jej dowódcą został Zenon Jachymek „Wiktor”[68].
Specyfika terenu Zamojszczyzny spowodowała, że działania podziemia niepodległościowego były zwrócone nie tylko przeciwko Niemcom, ale również przeciwko ukraińskim nacjonalistom. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że występowały tu duże skupiska ukraińskie (w 1939 r. na około 500 tysięcy mieszkańców Zamojszczyzny ponad 24 % stanowili Ukraińcy)[69]. Stosunki polsko-ukraińskie uległy zmianie na niekorzyść Polaków w czasie okupacji, na co miały wpływ przymusowe wysiedlenia podjęte przez Niemców. Od listopada 1942 r. w miejsce Polaków osadzano Niemców z terenów Besarabii i Bałkanów.  Niemcy osiedlali również we wsiach Ukraińców, aby tworzyły one wał mający ich bronić przed atakami polskiej partyzantki (tzw. Ukrainenaktion), która do czerwca 1943 r. objęła 64 wsie na terenie powiatu hrubieszowskiego[70]. Niemcy starali się rozbudzić animozje obu grup narodowościowych. Wprowadzono udogodnienia dla Ukraińców (urzędowy język ukraiński, przedszkole i szkoły w Majdanie i popówce na Kątku; tworzenie tzw. kooperatyw handlowych: „Solidarność” w Zamłyniu i „Swij do Swoju” na Dębinie)[71].
W 1943 r. w głąb powiatu tomaszowskiego, z terenów hrubieszowskiego, spływały oddziały UPA z terenów zabużańskich. Od drugiej połowy 1943 r. na tym terenie ukraińscy nacjonaliści byli dla Polaków groźniejszym przeciwnikiem niż Niemcy[72]. Od 24 września 1943 r. do 10 marca 1944 r. ukraińskie odziały zbrojne tzw. Samoobronni Kuszczowi Widdiły (SKW) i UPA oraz policja ukraińska dokonały zabójstw Polaków na terenie powiatu hrubieszowskiego w szeregu miejscowości[73]. W reakcji na powyższe komendant hrubieszowskiego obwodu AK Marian Gołębiewski „Swoboda” podjął akcję wymierzoną w UPA, w której pomagały mu oddziały Zenona Jachymka „Wiktora” z obwodu tomaszowskiego AK, mającą przeciwdziałać opanowanie przez UPA powiatu hrubieszowskiego i części południowo-wschodniej powiatu tomaszowskiego[74].
W obronie przeciwko działaniom UPA brała również udział 21. kompania „Groma”, która skutecznie broniła ludności cywilnej. Jej działania polegały na atakach zasiedlonych wsi, marszach propagandowych, rozbijaniu posterunków ukraińskich oraz utworzeniu zbrojnego ubezpieczenia wsi polskich[75]. Oprócz tego prowadzono walki z Niemcami.
10 czerwca 1944 r. „Grot” wydał „Gromowi” rozkaz przekazania obowiązków dowódcy 21. kompanii AK Władysławowi Rybczyńskiemu „Konradowi” i wyznaczył mu, za zgodą komendanta obwodu, objęcie obowiązków oficera wyszkolenia batalionu III[76]. Zdanie dowództwa kompanii miało nastąpić 12 czerwca 1944 r.[77]. W tym terminie doszło do spotkania Pilarskiego i Białowolskiego z udziałem „Konrada” i „Lasoty”. „Grom” wydał dokumenty kasowe, jednak odmówił przekazania dowództwa kompanii. 23 czerwca 1944 r. „Grot” zawiesił chor. „Groma” w pełnieniu obowiązków dowódcy kompanii. Decyzję przesłał komendantowi obwodu AK „Drugakowi”[78].  W odpowiedzi na powyższe 11 czerwca 1944 r. „Grom” wniósł prośbę do „Grota” o zwolnienie z funkcji wywiadowcy[79]. 12 czerwca 1944 r. „Grom” rozmawiał z komendantem obwodu, który wyznaczył go na szefa kursu podoficerskiego obejmującego rejon III przy jednoczesnym dowodzeniu kompanią[80].
Chor. Pilarski opuścił placówkę i powrócił do domu w Tyszowcach. 17 czerwca 1944 r. „Drugak” zatwierdził zorganizowanie Kursu dla Młodszych Dowódców Piechoty obwodu tomaszowskiego AK, który miał mieć siedzibę w tzw. Kościółku w Puszczy Solskiej. Kurs miał trwać trzy tygodnie i obejmować około 150 żołnierzy.[81]. Marian Pilarski wskazywał, że „Drugak” wyznaczył go na dowódcę ww. kursu, jednak została nim inna osoba. 15 lipca 1944 r. „Grom” wraz z elewami przybył na szkolenie podoficerskie. Z uwagi na zbliżanie się frontu zamiast wymaganej liczby elewów stawiło się ich 42[82]. Kurs rozpoczął działanie 29 czerwca 1944 r. i miał trwać sześć tygodni. Jego komendantem został por. Zenon Jachymek „Wiktor”, zaś od 1 lipca 1944 r. ppor. „Reneta”. W skład kadry instruktorskiej wchodzili m.in. ppor. Witold Kopeć „Ligota”, ppor. Karol Kostecki „Kostek”, chor. Marian Pilarski „Grom” i plut. Alfred Tor „Zych”[83]. Rozkazem „Drugaka” z 22 lipca 1944 r. kurs podoficerski został zakończony, zaś kadra i kursanci otrzymali polecenie przejścia do tzw. Siwej Doliny w lesie pod Tomaszowem Lub. Ich zadaniem było wzięcie udziału w walkach z Niemcami o opanowanie Tomaszowa Lub. Szkołę podoficerską przemianowano na kompanię pod dowództwem „Renety”[84].  „Grom” nie wszedł w jej skład pozostając bez przydziału. Udał się jednak wraz z innymi pod Tomaszów[85].
23 lipca 1944 r. do Tyszowiec wkroczyły oddziały sowieckie[86]. 27 lipca 1944 r. „Grom”, po otrzymaniu informacji o zbombardowaniu Tyszowiec, uzyskał od „Drugaka” trzydniowy urlop i powrócił do rodziny[87]. Według oświadczenia Mariana Pilarskiego od 27 lipca 1944 r. do czerwca 1945 r. pozostawał w Tyszowcach bez przydziału. Ukrywał się przed organami UB, które chciały go ująć, jako żołnierza AK[88].
Pilarski po powrocie do Tyszowiec nadal pozostał w konspiracji. Jednocześnie poprosił komendanta obwodu o przeniesienie do pracy organizacyjnej na teren Zamościa lub Hrubieszowa wraz z podległym mu oddziałem dywersyjnym[89]. W tym czasie, jak wskazywał był poszukiwany przez NKWD i ukrywał się wraz z oddziałem dywersyjnym[90]. Prośba ta nie została uwzględniona.
10 stycznia 1945 r. dowództwo obwodu tomaszowskiego AK objął Stanisław Książek „Rota” mianowany na miejsce aresztowanego Władysława Surowca „Sosny”[91]. W tym czasie prawdopodobnie „Grom” pełnił funkcję oficera wywiadowczego i dowódcy oddziału dywersyjnego, bowiem wskazywać na to mogą meldunki przesyłane do komendy obwodu[92].
Zimą 1945 r. „Grom”, jako dowódca oddziału dywersyjnego, podejmował działania, mające na celu ochronę ludności przed atakami ukraińskimi, bandytyzmem oraz infiltracją MO, UB[93].
W marcu 1945 r. chor. „Grom” został przeniesiony z rejonu Tyszowce do kancelarii komendy obwodu tomaszowskiego AK[94]. Dopiero 14 marca 1945 r. nastąpiło protokolarne przekazanie „Grotowi” kompanii tyszowieckiej[95]. Rozkazem Inspektora Zamojskiego AK z 20 kwietnia 1945 r. chor. „Grom” został przeniesiony z Komendy Obwodu tomaszowskiego do Obwodu biłgorajskiego[96]. Pilarski odwołał się od niego do Inspektora Zamojskiego wnosząc o zmianę decyzji[97]. Powyższe prawdopodobnie nie przyniosło rezultatu. W kwietniu 1945 r. Pilarski przyjął nowy pseudonim „Jar”, jak się wydaje do kontaktów jedynie z obwodem zamojskim, bowiem w korespondencji obwodu tomaszowskiego nadal występował pod pseudonimem „Grom”[98]. W piśmie z 3 maja 1945 r., kierowanym za pośrednictwem Karola Kosteckiego „Kostka” do komendanta obwodu Pilarski wskazywał, że nie uzyskał kontaktu z inspektorem. Wnosił o zezwolenie na powrót do miejsca zamieszkania w Tyszowcach, co tłumaczył trudną sytuacją materialną rodziny[99].
28 czerwca 1945 r. nowy komendant obwodu tomaszowskiego Jan Turowski „Tatar” udzielił „Gromowi” urlopu[100]. W Tyszowcach Pilarski przebywał do września 1945 r. zajmując się gospodarstwem rolnym[101]. 27 lipcu 1945 r. „Grom” otrzymał od „Tatara” propozycję objęcia funkcji adiutanta komendanta obwodu Biłgoraj, której nie przyjął[102].
11 września 1945 r. Marian Pilarski objął funkcję II sekretarza obwodu WiN miasta Zamość i oficera wywiadu Obwodu Zamojskiego WiN [103].
Latem 1945 r. w mieszkaniu Kazimierza Kalety „Zakręta” w Zamościu Marian Pilarski „Jar” poznał o. Józefa Płonkę „Wacława” - zakonnika i gwardiana z klasztoru oo. bernardynów w Radecznicy, aw czasie okupacji kapelana OP 9 AK. Przy ponownym spotkaniu w pierwszej połowie sierpnia 1945 r., Pilarski poprosił „Wacława” o założenie punktu kontaktowego AK w tym klasztorze, na co Płonka wyraził zgodę[104]. W sierpniu 1945 r. w działalności podziemnej Pilarski posługiwał się fałszywym nazwiskiem Józef Rogulski[105].
           Na podstawie pisma Antoniego Radzika „Orkisza” z 8 lipca 1946 r. „Jar” został mianowany prezesem Obwodu WiN Zamość (kryptonimy „Browar”, „K I”, „Barbara”), a jego zastępcą Zygmunt Jaślikowski „Kary”, „Błysk”. Wydaje się jednak, że faktycznie funkcję tą pełnił co najmniej od lutego-mnarca 1946 r.[106]. Komendzie obwodu podlegały m.in. oddział żandarmerii WiN Stanisława Biziora „Śmigła”, „Eama”[107] oraz oddziały Romana Szczura „Urszuli” i Stanisława Pakosa „Wrzosa”[108].
          8 maja 1946 r., na rozkaz „Jara”, oddział „Urszuli” dokonał ataku na więzienie w Zamościu, w trakcie którego uwolniono 301-302 osoby[109].
          Jako nowy komendant Obwodu Zamojskiego WiN „Jar” polecił podległym jednostkom zorganizować oddziały specjalne o liczebności 25-30 osób, intensywnie prowadzić wywiad i propagandę, prowadzić spisy szpicli, konfidentów, osób o sympatiach komunistycznych, szczególnie przeszkadzających w pracy WiN oraz tępić bandytyzm[110]. Likwidowano również osoby współpracujące z reżimem komunistycznym[111]. Jednym z przejawów działalności propagandowej było kolportowanie pism wydawanych przez WiN[112].
            Z ujawnionych dokumentów archiwalnych zdaje się wynikać, że od grudnia 1946 r. Pilarski pełnił obowiązki inspektora Zamojskiego Inspektoratu WiN[113]. W sprawę mianowania „Jara” inspektorem zaangażowany był m.in. Hieronim Dekutowski „Zapora”[114]. „Zapora” podnosił, że sprawa mianowania „Jara” inspektorem została załatwiona, a na końcu wskazywał: „[...] Widzę, że śmiało, bez żadnego wahania się powinieneś przystąpić do pracy – mianować kom.[endantów] obwodów i dać im instrukcje [...]”[115]. Podobnie twierdził Stefan Kobos „Wrzos”[116]. Nadto na pełnienie przez „Jara” funkcji inspektora wskazuje pamiętnik żołnierza oddziału Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” Ryszarda Zieniewicza „Drania” oraz zeznania Antoniego Burzańskiego „Burzy”[117].  Z drugiej strony w czasie śledztwa w UB Marian Pilarski umniejszał swoją rolę wskazując, że inspektorem WiN był Stanisław Książek „Rota” a po nim Antoni Radzik „Orkisz”, zaś Andrzej Stachyra „Saturnin” błędnie określał jego funkcję jako inspektora. Z drugiej strony w zeznaniach Stefan Poździk "Wrzos" podnosił, że ostatnim Inspektorem Inspektoratu Zamojskiego WiN był Konrad Bartoszewski "Wir". Podobnie podnosił Rafał Wnuk, wskazując iż chor. Pilarski był do amnestii w 1947 r. jedynie dowódcy Obwodu WiN Zamość[118]. Być może Pilarski pomimo braku formalnego mianowania, faktycznie pełnił obowiązki inspektora zamojskiego WiN.
          Zimą 1946/1947 grupa zbrojna „Jadzinka” i podległe jej patrole, ze zgrupowania „Zapory”, zostały taktycznie podporządkowane „Jarowi”, który zlecał im przeprowadzenie wywiadu o poszczególnych osobach, wykonania wydanych wyroków śmierci oraz dokonania aktów dywersji w określonych miejscach[119]. Nadto „Jar” wymagał, aby oddziały „Zapory” uzgadniały wykonywane akcje z terenowymi jednostkami jemu podległymi. W tej sprawie 10 lutego 1947 r. wystosował pismo do por. „Jadzinka”[120].
          W marcu 1947 r. zapadła decyzja o ujawnieniu struktur WiN na Zamojszczyźnie. 2 kwietnia 1947 r. Konrad Bartoszewski "Wir" polecił Marianowi Pilarskiemu jako dowódcy Obwodu Zamojskiego WiN ujawnienie struktur. 11 kwietnia 1947 r. Marian Pilarski ujawnił się przez PUBP w Zamościu i otrzymał zaświadczenie o ujawnieniu nr 67638. W oświadczeniu ujawnieniowym podał, że od listopada 1939 r. do dnia ujawnienia był zaangażowany w AK-WiN, pod pseudonimami „Grom” i „Jar”, jako dowódca kompanii AK a następnie od 1946 r., jako komendant obwodu WiN Zamość. Nie podawał szczegółów swojej działalności konspiracyjnej ani nazwisk[121]. Nadto w czasie ujawnienia „Grom” nie zdał całości należącej do niego broni, które były ukryte u Jana Jakubiaka w Podborze[122] i Józefa Smolińskiego „Łozy”[123].  Brak zdania całej broni nie wydaje się być skutkiem przeoczenia. Późniejsze działania „Jara” wskazują, bowiem, że skorzystanie z ustawy amnestyjnej w 1947 r. traktował jako fikcyjne. Wydaje się, że Pilarski prawidłowo odczytał intencje UB, aby poprzez akcję ujawnieniową uzyskać wiedzę na temat struktur WiN potrzebnych do jej rozpracowania i zlikwidowania. Oświadczenie „Jara”, złożone przy ujawnieniu, było bardzo lakoniczne. Nie wskazywało żadnych nazwisk współpracowników ani ich pseudonimów. Nadto nie precyzowało żadnych szczegółów jego pracy konspiracyjnej poza faktem, że „Jar” będąc dowódcą kompanii walczył z Niemcami i UPA[124]. Jak wynikało z doniesień agentury celnej Marian Pilarski i Hieronim Dekutowski w okresie amnestyjnym przebywając w Radecznicy i mając kontakt ze swoimi współpracownikami zwracali uwagę na pozorność ujawnienia i wiążące się z nim ryzyko aresztowania przez władze bezpieczeństwa[125].
 Po ujawnieniu się Marian Pilarski podjął pracę w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Tyszowcach, gdzie pracował w okresie od 30 sierpnia 1947 r. do 30 sierpnia 1949 r. początkowo na stanowisku buchaltera a następnie kierownika[126]. W 1945 r. wstąpił również do Polskiego Stronnictwa Ludowego[127].
          W związku z zapowiedzianą na 22 września 1947 r. w Tyszowcach[128] wizytą ordynariusza biskupa lubelskiego ks. Stefana Wyszyńskiego postanowiono wystawić trzy bramy powitalne i przywitać biskupa banderią konną. Tydzień przed wizytą przedwojenni kawalerzyści: Marian Pilarski, Antoni Jaremczuk i Roman Wiśniewski uczyli kawaleryjskiego szyku konnego młodzież tyszowiecką oraz inne osoby, które miały tworzyć banderię. W dniu wizyty kilkudziesięcioosobowa banderia powitała biskupa Wyszyńskiego na granicy parafii w kolonii Czartowiec. Na jej czele stał Pilarski, za nim dwaj przedwojenni kawalerzyści, byli żołnierze AK[129].
Od 15 grudnia 1949 r. do 12 kwietnia 1950 r. pracował jako kontroler w Ubezpieczalni Społecznej w Zamościu[130]. Tam też zamieszkiwał, zaś kontakt z żoną utrzymywał przez Józefa Smolińskiego. Rodzinę w Podborze odwiedzał przede wszystkim w niedziele[131].           
Wkrótce po ujawnieniu Marian Pilarski podjął działania mające utworzyć nową strukturę antykomunistyczną, która przez historyków została określona mianem II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej. Było to z jednej strony wynikiem obaw o zatrzymywanie przez UB żołnierzy AK z drugiej zaś nadzieją na wybuch konfliktu między państwami zachodnimi a ZSRR, do którego miało dojść w 1950 r. Osoby do nowej organizacji Pilarski wytypował już latem 1947 r. Do pierwszych zaprzysiężeń doszło w marcu 1948 r.[132]. Później sukcesywnie zaprzysięgano nowych członków, w czym M. Pilarski brał czynny udział, tak, że ich liczba przekroczyła 200 osób. Tak szeroki akces do organizacji, był wynikiem m.in. poparcia jakim w społeczeństwie Zamojszczyzny cieszyła się postać M. Pilarski, niedawnego dowódcy AK i WiN. Inspektorat miał stanowić siatkę strukturalną, która miała podjąć działania dopiero w razie wybuchu konfliktu między aliantami a ZSRR. Pomimo posiadania kilku oddziałów zbrojnych ich działalność ograniczono, aby poprzez ewentualne „wpadki” osób nie ujawniać  istnienia organizacji. W kwietniu n1950 r. UB wpadło na trop organizacji i rozpoczęła aresztowania jej kierownictwa oraz członków. Marian Pilarski został aresztowany 12 kwietnia 1950 r. w Zamościu[133].  14 lipca 1950 r. został osadzony w więzieniu na Zamku w Lublinie[134]. Był wielokrotnie przesłuchiwany i torturowany[135]. W dniu 30 maja 1951 r. został oskarżony wraz z innymi członkami kierownictwa organizacji[136]. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Lublinie z dnia 16 października 1951 r. sygn. Sr 406/51 uznano go za winnego zarzucanych mu czynów i skazano na karę śmierci[137].
            Po wydaniu wyroku śmierci sędzia spytał „Jara” czy będzie składał prośbę o łaskę do Bolesława Bieruta. W odpowiedzi Pilarski miał rzec: „Nie. Polak nie prosi o łaskę uzurpatora”[138].
          Najwyższy Sąd Wojskowy 28 listopada 1951 r. nie uwzględnił skargi rewizyjnej jego obrońcy adw. Stefana Wolskiego i wyrok WSR utrzymał w mocy[139].  
          16 października 1951 r. podanie o jego ułaskawienie złożyła żona Wiera Pilarska oraz dzieci Janusz i Halina[140]. Nadto 25 października 1951 r. obrońca Mariana Pilarskiego złożył wniosek o jego ułaskawienie, w którym wnosił o zamianę kary śmierci na karę więzienia[141].
          W odpowiedzi na prośby o łaskę WSR w Lublinie pod przewodnictwem Mieczysława Widaja wydał opinię, w której wskazał, że nie zasługuje on na ułaskawienie[142].
          W dniu 26 lutego 1952 r. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski[143]. Tego dnia wyrok stał się prawomocny[144]. Egzekucja Mariana Pilarskiego nastąpiła 4 marca 1952 r. w obecności w więzieniu na Zamku w Lublinie[145].
          Został pogrzebany w nieznanym rodzinie miejscu. Jego symboliczna mogiła znajduje się na kwaterze wojskowej na cmentarzu parafialnym w Tyszowcach oraz na cmentarzu w Namysłowie.  
7 listopada 1991 r. wyrok wydany na Mariana Pilarskiego uznano za nieważny[146]
Za działalność niepodległościową oraz wzorowe pełnienie obowiązków służbowych Marian Pilarski został odznaczony: Krzyżem Walecznych (6 XI 1920)[147], Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928)[148], Medalem Pamiątkowym za wojnę 1918-1921 (1928)[149], Brązowym Krzyżem Zasługi (1933)[150], Medalem Niepodległości (1937)[151], Krzyżem Niepodległości (1938)[152]. Przyznano mu również honorową odznakę za rany i kontuzje (za odniesienie dwóch zranień) oraz odznakę honorową „Orlęta. Obrońcom Kresów Wschodnich 1919”[153].
          W 2007 r. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski[154].
          W lipcu 2015 r. Minister Obrony Narodowej mianował "mjr. Mariana Pilarskiego [...] na stopień pułkownika pośmiertnie"[155].
23 stycznia 2017 r.,  na Cmentarzu Rzymskokatolickim przy ul. Unickiej w Lublinie, odkryto szczątki Mariana Pilarskiego[156]. Odnalezione szczątki Mariana Pilarskiego 12 października 2017 r. spoczęły w krypcie klasztoru oo. bernardynów w Radecznicy.

                                                                                  Bartłomiej Szyprowski


[1]Akt urodzenia Mariana Pilarskiego nr 51/1899, Księga urodzeń i chrztów Parafii pw. św. Marcina w Pisarzowicach; Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowe Biuro Historyczne w Warszawie (dalej CAW WBH) Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 t., k. 34; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Świadectwo wojskowo-lekarskie, 3 III 1934 r., b.p.; Rozkaz awansowy nr 321-8/Pers, 17 VI 1935 r. [w:] CAW, DOK IX/23, Rozkaz nr 20 Dowództwa Okręgu Korpusu nr IX, 17 VI 1935 r., s. 3; CAW WBH, Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 t., k. 34; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Świadectwo wojskowo-lekarskie, 3 III 1934 r., b.p.
[2] Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej AIPN) Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131; Akt urodzenia M. Pilarskiego nr 51/1899, Księga urodzeń i chrztów Parafii pw. św. Marcina w Pisarzowicach; Europa w rodzinie. Ziemiaństwo polskie w XX wieku, http://ziemianie.pamiec.pl/pl/majatki/kr.html, dostęp: 12 IX 2018 r.; Strategia rozwoju gminy Wilamowice 2016-2025, https://wilamowice.pl/files/gmina/pliki/2016/11/Strategia_Gmina%20Wilamowice_2016-2025.pdf, dostęp: 12 IX 2018 r. Później rodzice Mariana Pilarskiego wyprowadzili się do Lwowa, gdzie Franciszek Pilarski w latach 1937-1938 był członkiem Związku Legionistów Polskich i zasiadał w Podkomisji Kulturalno-Oświatowej lwowskiego Zarządu Oddziału Związku Legionistów Polskich, Sprawozdanie Zarządu Oddziału Związku Legionistów Polskich we Lwowie za czas 12 I 1937 r. – 31 XII 1938 r., Lwów, b.w., s. 17.
[3] AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. Naukę w szkole powszechnej, która w tym czasie obejmowała klasy I-IV, rozpoczynano w wieku 6 lat, stąd przyjmując występujące w dokumentach daty urodzenia musiałby ją ukończyć w 1909 r. (ur. 1899), S. Peszel, Pisarzowice i ich charakterystyka, http://www.pisarzowice.pl/historia.html, dostęp: 30 VII 2018 r. Powszechny obowiązek szkolny od lat siedmiu i w szkole powszechnej obejmującej klasy I-VII wprowadził dopiero art. 6 i 7 ustawy z dnia 11 III 1932 r. o ustroju szkolnictwa (Dz. U. z 1932 r., nr 38, poz. 389).
[4] W Wadowicach było wówczas Gimnazjum Humanistyczne im. Marcina Wadowity, założone w 1866 r. Do 1870 r. funkcjonowało, jako gimnazjum czteroklasowe, zaś po tej dacie jako ośmioklasowe, H.C. Gil, Szkolnictwo w Wadowicach 1918-1939, „Wadoviana. Przegląd Historyczno-Kulturalny” 2010, nr 13, s. 153. 
[5] AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110; AIPN 21/26/1, Odpis oświadczenia ujawnieniowego Mariana Pilarskiego, b.d., k. 288. Biorąc jednak pod uwagę powyższą datę urodzenia 8 klas gimnazjum ukończyłby w 1917 r. 
[6] AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131.
[7] CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Marian Pilarski podnosił, że naukę ukończył po skończeniu 6 klas gimnazjum, AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. 
[8] Historia płk Mariana Pilarskiego „Wieści Podwarszawskie” nr 31 (1407), 1 VIII 2018 r., s. 9.
[9]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; W innym dokumencie wskazywano tylko lata 1915-1916, CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. Marian Pilarski wskazywał, że w 3. ppleg. służył od kwietnia 1915 r. do marca 1916 r., AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202; I. Caban, Placówka Armii Krajowej Tyszowce. Z dziejów 21 kompanii, Lublin 1999, s. 18. Według Aliny Gałan do WP tj. 3. pp Leg. wstąpił dopiero w 1918 r. po przerwaniu nauki w gimnazjum, A. Gałan, Marian Pilarski (1902-1952) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny. T. V, red. K. Krajewski, Warszawa 2018, s. 407. 
[10]Jego nazwisko nie występuje w wykazie legionistów w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Niemniej jednak lista ta, obejmująca ok. 30 000 nazwisk, jest cały czas uzupełniana, Informacja z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku do Bartłomieja Szyprowskiego, 14 IX 2018 r., kopia w zbiorach autora.  
[11] Biała 1914-1919. Jednodniówka uczczenia wymarszu młodzieży bialskiej do walki o wolność ojczyzny, Biała 1930, s. 10; Pobyt Pierwszej Brygady Legionów Polskich w Kętach w 1915 r., http://mec.edu.pl/?p=571, dostęp: 2 X 2018 r.
[12] M. Cisek, Ku Niepodległej. Związki Kęt z czynem legionowym podczas I wojny światowej, „Almanach Kęcki” 2008, nr XII, s. 43, 47. W wykazie sporządzonym przez Marka Ciska, co prawda brak nazwiska M. Pilarskiego, ale nie można wykluczyć, że był on jednym z ochotników, bowiem lista ta nie obejmuje wszystkich osób. 
[13] T. Pelczarski, Organizacja i pierwsze walki II Brygady Karpackiej, „Żołnierz Legionów i POW 6 VIII 1914 – 6 VIII 1939”, 1939, nr 3-4, s. 233; Biała 1914-1919. Jednodniówka uczczenia wymarszu młodzieży bialskiej do walki o wolność ojczyzny, Biała 1930, s. 8-9; S. Librewski, Organizacja i wyruszenie 3 P.P. Leg. Pol. w pole [w:] 3 Pułk Piechoty Legjonów, Jarosław 1934, s. 20; W. Lipiński, Legiony Polskie 1914-1918, „Żołnierz Legionów i POW 6 VIII 1914 – 6 VIII 1939”, 1939, nr 3-4, s. 56, 58-60; W. Sienkiewicz, Niepodległa 1918. Legiony Piłsudskiego, Warszawa 2018, s. 29, 62, P. Kosiński, Legiony to żołnierska nuta, „Biuletyn IPN”, 2008, nr 5-6, s. 51.
[14]Według Pawła Kosińskiego II Brygada dopiero w Kołomyi otrzymała pełne wyposażenie i nowoczesne uzbrojenie, P. Kosiński, Legiony…, s. 51.
[15] CAW I.120.1.44, Wykaz zmian stanu osobowego II Brygady Legionów Polskich od 25 III 1915 r. do 10 IV 1915 r., k. 126; CAW I.120.1.44, Wykaz zmian stanu osobowego II Brygady Legionów Polskich od 25 III 1915 r. do 10 IV 1915 r., k. 140.
[16]CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich, 12 IV 1915 r., k. 141-142; CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich, 11 IV 1915 r., k. 143; CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich, 10 IV 1915 r., k. 144; CAW, I.120.1.25, Raport poranny II Brygady Legionów Polskich, 4 IV 1915 r., k. 149.
[17]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Płk. Jan Klein zaznaczył, że był to 2 Batalion Strzelców Grupy gen. Latinika, CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. Gen. Franciszek Latinik (1864-1949); dowódca 2 Pułku Marszowego (sierpień 1914 r. - 16 IX 1914 r.); dowódca 100. pp (17 IX 1914 r. – 26 VIII 1915 r.); dowódca garnizonu Zamość (2 XI 1918 r.-16 XI 1918 r.); dowódca Okręgu Wojskowego w Cieszynie (17 XI 1918 r.- luty 1920 r.), R. Huss, Garnizon zamojski wczoraj i dziś (1618-1998), Zamość 2003, s. 68; M. Zgórniak, Franciszek Ksawery Latinik, http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/franciszek-ksawery-latinik, dostęp: 10 X 2017 r.; Z. Stankiewicz, Garnizon…, s. 98. W czasie walk o Śląsk Cieszyński w dniach 23-30 I 1919 r. nie występował tam 2 Batalion Strzelców. W walkach brały udział m.in. 12 pp im. Ziemi Wadowickiej, 2 Pułk Szwoleżerów i 2 Pułk Strzelców Podhalańskich, F. Latinik, Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919, Cieszyn 1934, s. 45, 46, 64.
[18] AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110.
[19]Tymczasowa z 27 X 1918 r. ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej, Dz. U. z 1918 r., nr 13, poz. 28; Ustawa z 7 III 1919 r. w przedmiocie poboru roczników 1896, 1897, 1898, 1899, 1900 i 1901 do służby wojskowej, Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919 r., nr 22, poz. 234.
[20]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110. 
[21]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34.
[22] CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Zapis ten jest jednak niezrozumiały, bowiem skoro kurs trwał trzy tygodnie winien zakończyć się 21 I 1919 r., a więc jeszcze przed wybuchem walk polsko-czechosłowackich. Sam M. Pilarski jednak wskazywał: „w czerwcu 1919 r. przeszedłem sześciotygodniowy kurs podoficerski w Skoczowie”, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110. Należy to chyba traktować, jako ukończenie kursu w czerwcu 1919 r. Jest to jednak niezgodne z zapisami z jego teczki personalnej w CAW a także niezbyt czytelne, bowiem skoro kurs trwał sześć tygodni i zakończył się w czerwcu 1919 r. winien rozpocząć się najwcześniej w kwietniu – maju 1919 r., a więc po walkach pod Cieszynem.
[23]Według zeznań w UB w czerwcu 1919 r., po ukończeniu kursu podoficerskiego w Skoczowie, M. Pilarski powrócił do 20. pp, gdzie w stopniu kaprala uzyskał funkcję sekcyjnego, a dopiero pod koniec 1919 r. przeniesiono go do 30. pp w stopniu plutonowego, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110-111; AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. 30. Pułk Strzelców Kaniowskich został sformowany 30 XI 1918 r. jako 10. pp. 1 XII 1918 r. zmieniono nazwę jednostki na 30. pp. Ziemi Łowickiej. Decyzją z 24 II 1922 r. 30. pp zmienił nazwę na 30. Pułk Strzelców Kaniowskich, Zarys historii wojennej 30 pułku Strzelców Kaniowskich, oprac. T. Makowski, Warszawa 1928, s. 5-6.
[24]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
[25]AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. Na jego udział w walkach pod Lwowem wskazuje m.in. prawo do noszenia odznaki honorowej „Orlęta. Obrońcom Kresów Wschodnich 1919”, która jest widoczna na jego fotografii, AIPN Lu 01/435/9, Zdjęcie Mariana Pilarskiego w mundurze starszego sierżanta, k 280. Podnoszono również, że pod Lwowem walczył w składzie 7 Dywizji Syberyjskiej, J. Jóźwik, „Polak o łaskę nie prosi” – rzecz o bohaterze zapiski z wywiadu z Dariuszem Pilarskim, http://www.tyszowce.pl/index.php/dla-mieszkancow/zycie-codzienne/31-emil-szymon-mlynarski, dostęp: 5 VIII 2018 r.; Marian Pilarski „Jar”,  http://konspiracjawklasztorze.pl/pilarski-marian-jar/, dostęp: 17 XI 2018 r.
[26] 18. pp został sformowany 8 II 1919 r., zaś od 13 V 1919 r.  pułk miał miejsce koncentracji w Sądowej Wiszni, W. Kozłowski, 4 Dywizja Piechoty w latach 1919-1921. Geneza., Organizacja Dowódcy, „Przegląd Nauk Historycznych” 2002, nr 2, s. 123-124. Alina Gałan podnosiła, że M. Pilarski w czasie walk o Lwów służył w 3. ppleg., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407.
[27] CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34.
[28]I. Caban, Placówka..., s. 18.
[29]I. Caban, Placówka..., s. 18. Ireneusz Caban wskazywał, że Pilarski wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 3. ppleg, jednak nie wydaje się to możliwe, skoro od końca 1919 r. służył w 30. pp, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r., k. 110. 30. pp walczył pod Lwowem w styczniu 1919 r. Nadto od 27 VIII 1920 r., w czasie wojny polsko-bolszewickiej, 30. pp walczył w rejonie Werbkowic, Tyszowiec i Hrubieszowa, Z. Stankiewicz, Garnizon Zamojski 1918-1939. Jednostki i instytucje wojskowe w Zamościu [w:] Archiwariusz Zamojski, red. A. Kędziora, Zamość 2015, s. 90; P. Krukowski, Zamość 1920, Warszawa 2014, s. 53 i n.; Zarys historii wojennej 30 pułku Strzelców Kaniowskich, oprac. T. Makowski, Warszawa 1928, s. 7, 24, 26. W innym miejscu Marian Pilarski wskazywał, że walki pod Lwowem odbył w szeregach 18. pp., a dopiero później wcielono go do 30. pp, AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131.
[30] W literaturze podnosi się również, że pod Tyszowcami walczył w składzie 3. ppleg., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Kwestia ta pozostaje nierozstrzygnięta bowiem brak zachowanej dokumentacji 30. pp z 1920 r.
[31]W tym czasie Ostrów Mazowiecka nosiła nazwę Ostrowi Łomżyńskiej i takie określenie miasta można znaleźć w dokumentach.
[32]AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110.
[33] Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1919 r., nr 49, poz. 1572.
[34]Załącznik nr 3 [w:] CAW, I. 340, Inwentarze Zespołów Akt Szkół Wojskowych 1918-1939, cz. I. Wstęp, Warszawa 1970, b.p. ; http://saczopedia.dts24.pl/glossary/maxymowicz-raczynski-wlodzimierz-marian/, dostęp: 6 XI 2018 r.; W.J. Wysocki, W. Cygan, J.J. Kasprzyk, Legiony Polskie 1914-1918, Warszawa 2018, s. 299.
[35]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
[36]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110. W swoich wyjaśnieniach przed UB Marian Pilarski wskazywał, że do 83. pp został przeniesiony w 1923 r. w stopniu plutonowego i w latach 1933-1924 zdał egzamin dojrzałości jako ekstern w Kobryniu. Opisując pułk używał nazwy 83. Pułk Piechoty, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r., k. 111; AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131. Z tego można wnosić, że przybył do pułku po dniu 14 X 1921 r., kiedy dawną nazwę 2. Syberyjski Pułk Piechoty zastąpiono nazwą 83. Syberyjski Pułk Piechoty. Dopiero 10 III 1922 r. 83. spp otrzymał nazwę 83. Pułku Piechoty im. Romualda Traugutta, Zarys historii wojennej 83 Pułku Piechoty, oprac. W. Scholze-Srokowski, M. Daniszewski, Warszawa 1930, s. 41; A. Wesołowski, 30 Poleska Dywizja Piechoty, Warszawa 2018, s. 50. 31 XII 1937 r. 83. Pułk Piechoty im. Romualda Traugutta otrzymał nazwę 83. Pułk Strzelców Poleskich im. Romualda Traugutta, Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1937 r., nr 18, poz. 223; CAW WBH I.320.83.16, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1937 r. – 31 XII 1937 r., Rozkaz dzienny nr 184, 13 VIII 1937 r., b.p.
[37]CAW WBH I.320.83.2, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1922 r. – 31 XII 1922 r., Rozkaz dzienny nr 85, 12 IV 1922 r., b.p. Wskazywano również, że nominację otrzymał 20 III 1922 r. i 20 III 1923 r., CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Marian Pilarski w swoich zeznaniach podniósł, że do stopnia sierżanta został awansowany w 1920 r. w 30. pp i pełnił funkcję szefa kompanii, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111. Podobną informację o jego awansie do stopnia sierżanta w 1920 r.  i służbie w 3 ppleg. zamieściła Alina Gałan, A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Jednak wobec treści cytowanego wyżej rozkazu dziennego są to informacje nieścisłe.
[38]CAW WBH I.320.83.7, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1928 r. – 31 XII 1928 r., Dodatek do rozkazu dziennego nr 101, 1 V 1928 r., b.p.; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. W literaturze błędnie podnosi się, że awans do stopnia starszego sierżanta otrzymał we wrześniu 1922 r.,  A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407.
[39]Rozkaz awansowy nr 321-8/Pers, 17 VI 1935 r. [w:] CAW, DOK IX/23, Rozkaz nr 20 Dowództwa Okręgu Korpusu nr IX, 17 VI 1935 r., s. 3; AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 131; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH, I.320.83.14, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1935 r. – 31 XII 1935 r., Rozkaz dzienny nr 125, 1 VI 1935 r., b.p.; Legitymacja osobista M. Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Z legitymacji wynikało również, że Pilarski służył wówczas w 83. pspls na stanowisku dowódcy plutonu i był kilkukrotnie odznaczany m.in. Krzyżem Walecznych.
Nominacja do stopnia chorążego była w latach 1935-1945 ostatnim awansem M. Pilarskiego potwierdzonym przez rozkazy awansowe WP i AK-DSZ-WiN. Jednak nawet posiadanie stopnia podoficerskiego nie umniejsza zasług M. Pilarskiego w utworzeniu II Inspektoratu jako liczebnej struktury antykomunistycznej. Nie było to bowiem uzależnione od stopnia wojskowego.
Zeznania M. Pilarskiego, iż w 1939 r. otrzymał awans do stopnia podporucznika: w danych osobowych z protokołu przesłuchania z 12 IV 1950 r. wskazano "stopień wojskowy - ppor." (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r. (Zamość), k. 63, 65); "w 1935 r. byłem awansowy do stopnia chorążego, a w 1939 r. do stopnia podporucznika" (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana  Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111); "1 IX 1939 r. - wniosek o przemianowanie na ppor. zaw. (służby stałej")" (AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202); "dnia 1 IX 1939 wniosek o przemianowanie na Ppor. zaw. Ze względu na działania woj. "Dziennik Personalny" nie nadszedł" (AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 204); "we wrześniu 1939 r. mianowany ppor." (AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 132) nie znajdują potwierdzenia w zachowanych wspomnieniach i literaturze, gdzie występuje w stopniu chorążego (L. Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Lublin 1976, s. 376); "obsada personalna SGO "Polesie" [...] 2 batalion [...] Adiutant - chor. Marian Pilarski" (J. Wróblewski, Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie 1939, Warszawa 1989, s. 194); "Skład SGOP. Z rozkazu organizacyjnego Dywizji "Kobryń" i z opowiadań zasięgniętych w niewoli skład SGOP przedstawiał się następująco: [...] II baon [...] adiutant - chor. Marian Pilarski" (Relacja Józefa Kucharczyka, b,m, [przed 1950 r.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach, cz. 3, Dywizja Kobryń, red. nauk. A. Wesołowski, Warszawa 2014, s. 56); "z kadry zawodowej przypominam sobie [...] chor. Mariana Pilarskiego, adiutanta dowódcy II baonu" (Relacja Albina Smogorzewskiego, b.m., b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 182); "w godzinach rannych 5 X [1939 r.] [...] wytworzyło się pewne zamieszanie i niepewność [...]. Po południu przybył do taboru chorąży M. Pilarski, p.o. adiutanta dowódcy II baonu. Powiedział, że amunicja jest na wyczerpaniu i przewidywana jest kapitulacja" (Relacja Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 197); "Chyba w połowie września opuściliśmy koszary kobryńskie [...]. Grupą dowodził płk. Epler [...]. Dowódcą batalionu był kpt. [Marian] Ścisłowski, a jego adiutantem chor. [Marian] Pilarski" (Relacja Aleksandra Grygorowicza, 7 II 1983 [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 230). Bolesław Tarasiuk, żołnierz 83 pspls, który dostał się do niewoli po bitwie pod Kockiem wspominał: „W niewoli przebywałem do dnia 29 X 1939 r. Tego dnia około godz. 23 uciekłem z transportu pod Małogoszczą wraz z chorążym [Marianem] Pilarskim i sierż. [Janem] Wieczerzakiem” (Relacja Bolesława Tarasiuka, Biała Podlaska, 1 VII 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 200).
Zeznania Mariana Pilarskiego, że w lipcu 1944 r. otrzymał awans do stopnia kapitana: "w m-cu lipcu 1944 r. zostałem awansowany do stopnia kapitana" (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112); "w lipcu 1944 r., przed wkroczeniem wojsk polskich na teren pow. Zamojskiego otrzymałem pismo od ówczesnego inspektora inspektoratu zamojskiego org. AK  - mjr. czy ppłk. ps. Adam" [mjr. Stanisław Prus "Adam"], który tą drogą składał mi gratulacje z okazji nadania mi przez "górę" organizacyjną AK stopnia kapitana. Stąd wiem, że stopień kapitana został mi przyznany faktycznie i formalnie ponieważ wiadomość o tym otrzymałem od swego bezpośredniego zwierzchnika org. ps. "Adam". O nominacji tej wiedzieli wszyscy współpracownicy moi i podkomendni, z którymi kontaktowałem się w okresie od połowy 1944 r. do 20 kwietnia 1947 r." (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 29 IX 1950 r. (Lublin), k. 197) oraz informacje wskazane przez Sławomira Poleszaka: "awansowany [...] do stopnia [...] podporucznika (wrzesień 1939)";  "w lipcu 1944 r. [...] Pilarski został awansowany do stopnia kapitana" (S. Poleszak, Marian Franciszek Pilarski „Grom”, „Bończa”, „Jar”, „Olgierd” [w:] Zapomniani Wyklęci. Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J. Kwaśniewska-Wróbel, M. Wołłejko, Warszawa 2019, s. 333, 337) są sprzeczne z zachowanymi dokumentami i wspomnieniami, z których wynika, że w okresie służby w ZWZ/AK co najmniej do 25 V 1945 r. posiadał stopień chorążego: "Trzeci ośrodek konspiracyjny starał się utworzyć Marian Pilarski [...]. Nie mógł się pochwalić większymi sukcesami [...]. Przybył z Kobrynia, gdzie jako chorąży-płatnik pełnił służbę w tamtejszej jednostce wojskowej" (J. Kulik, E. Michalkiewicz, A. Nowak, Z dziejów podziemia w rejonie tyszowieckim [w:] J. Peter, Tomaszowskie za okupacji, Tomaszów Lubelski 1991, s. 55); "Około 20 czerwca 1944 r. komendant obwodu zatwierdził mój wniosek w sprawie zorganizowania drugiego kursu dla młodszych dowódców piechoty (KMDP) [...]. Instruktorzy: [...] chor. Marian Pilarski ps. Grom" (F. Bednarski, Ostatnie tygodnie (czerwiec-lipiec 1944 r. [w:] Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w obwodzie Tomaszów Lubelski, Relacje, wspomnienia, opracowanie, dokumenty, oprac. I. Caban (dalej I. Caban, Związek), Lublin 1999, s. 238); "Kompania 21. Dowódcy: do jesieni 1943 r. sierż. Jan Kulik "Bela", a po nim do 10 czerwca 1944 r. chor. Marian Pilarski ps. Grom"  (B. Bochenek, Rejon III  [w:] I. Caban, Związek…, s. 22); "W maju 1944 r. [...] całością obrony na tym odcinku [północno-wschodnim obrony przed UPA] kierował dowódca 21 kompanii chor. Marian Pilarski, ps. Grom"; "8 marca 1944 r. [...] dowódca 21 kompanii chor. "Grom [Marian Pilarski]"; "Po walce [w obronie Nabroża 18/19 V 1944 r.] [Andrzej Dżygało] "Korczak" pisał do dowódcy placówki Tyszowce chor. Mariana Pilarskiego "Groma"; "2 czerwca [1944 r.] Zgrupowanie I, pod dowództwem komendanta placówki Tyszowce chor. Mariana Pilarskiego "Groma..[...]" (I. Caban, Na dwa fronty. Obwód AK Tomaszów Lubelski w walce z Niemcami i ukraińskimi nacjonalistami, Lublin 1999, s. 9, 190, 277, 288);"rejon III: Komarów-Tyszowce [...] Komendant rejonu [...] ppor. rez. Hieronim  Białowolski, ps. Grot [...] dowódcy kompanii (placówek): (19) chor. Marian Pilarski, ps. Grom do listopada 1943 r.; "Tyszowce" chor. Marian Pilarski, ps. Grom", "dowódcą kompanii [21.] był chor. zaw. Marian Pilarski, ps. Grom"; "po uderzeniach ukraińskich 5 i 9 kwietnia 1944 r. [...] dowództwo tego odcinka powierzono chor. Marianowi Pilarskiemu, ps. Grom"; "W połowie czerwca 1944 r. na skutek zatargów z komendantem rejonu ppor. Hieronimem Białowolskim, ps. "Grot", chor. "Grom" został pozbawiony funkcji dowódcy kompanii"; "w 1943 r. na jej dowódcę [placówki 20.] mianowano chor. Mariana Pilarskiego, ale nie podjął on tej funkcji", I. Caban, Oddziały partyzanckie i samoobrony obwodu AK Tomaszów Lubelski, Warszawa 2000, s. 18-19, 128, 130-131, 135); "w listopadzie-grudniu 1943 r. jego miejsce [Jana Kulika "Beli" jako dowódcy 21 placówki AK] zajął chor. Marian Pilarski [...]. W marcu 1943 r. funkcję [dowódcy rejonu III] przejął ppor. rez. Hieronim Białowolski ps. Grot"; "dowódcą kompanii [21.] był chor. Marian Pilarski ps. Grom"; "dowództwo tego odcinka [w maju 1944 r.] powierzono chor. Marianowi Pilarskiemu, ps. Grom"; "tuż przed "Burzą" żołnierze placówki nie wiedzieli, kto jest rzeczywistym dowódcą kompanii, czy jeszcze chor. Marian Pilarski, ps. Grom czy już st. sierż. Władysław Rybczyński, ps. Konrad";  (I. Caban, Placówka Armii Krajowej Tyszowce, Z dziejów 21 kompanii, Lublin 1999, s. 7, 10, 14, 19); "11 XI 43. Obchód Święta Niepodległości. Przeprowadził chor. Grom pogadankę"; "27 XII 43. [...]. W czasie herbaty chor. Grom, w dłuższym przemówieniu podkreślił [...]"; "1 I 44. [...] Chor. Grom złożył osobiste życzenia [...]"; "3 I 44. chor. Grom obecny na opłatku [...]"; "18 I 44. [...] Z chwilą nadejścia ks. kapelana chor. Grom złożył meldunek [...]"; "17 VI 44. [...] [Komendant obwodu "Drugak"] [...] zwraca się do [Hieronima Białowolskiego] "Grota": Ma pan, pana chorążego (Groma), specjalistę i fachowca [od wyszkolenia]"(Kronika placówki 21-szej 1943-1944 Groma [w:] I. Caban, Placówka…, s. 23-25, 46, 60); "Nakreślę tylko wydarzenia z roku 1944 [...]. 15 kwietnia zabrałem [Niemcom] 35 krów i 53 konie. Zdobycz przetrzymałem jeden dzień na swym terenie, następnie odesłałem ją do rejonu "Grota" i chorążego "Groma". (J. Cieśla, Między młotem a kowadłem [w:] J. Peter, Tomaszowskie…, s. 382); "1 czerwca [1944 r.] [...] pluton "Wiklina" otrzymał od [Zenona Jachymka] "Wiktora" amunicję i odmaszerował z oddziałem [Jana Ochmana] "Kozaka" oraz grupą chorążego Mariana Pilarskiego i [Sergiusza Konopy] "Czarusia" pod Starą Wieś i Dąbrowę" (J. Grygiel, Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w obwodzie zamojskim 1939-1944, Warszawa 1985, s. 255); "Marian Pilarski "Grom" (przedwojenny chorąży zawodowy)" (R. Horbaczewski, Drewniany krzyż dla pamięci, http://roberthorbaczewski.pl/aktualnosc97,5,,drewniany-krzyz-dla-pamieci.html, dostęp: 5 VIII 2018 r.)"2 czerwca [1944 r.] [...] Oddziały "Wikliny" i [Jana Ochmana] "Kozaka" weszły do grupy chor. Mariana Pilarskiego "Groma" W. Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny, Warszawa 1988, s. 162, 239); "W skład drugiego zgrupowania wchodziła również kompania pod dowództwem chor. Mariana Pilarskiego, ps. Grom, nazywana tyszowiecką [...]. Otrzymała ona za zadanie zniszczenie Turkowic" (Z. Jachymek, Sahryń… [w:] I. Caban, Związek…, s. 175); "Pierwsze zgrupowanie bojowe pod dowództwem chor. Mariana Pilarskiego ps. Grom", "Zgrupowanie I pod dowództwem chor. Mariana Pilarskiego, ps. Grom zadanie wykonało" (Z. Jachymek, Sytuacja i niektóre akcje bojowe na odcinku wschodnim-przeciwukraińskim [w:] I. Caban, Związek..., s. 199, 208); "Dowódcą obrony Tyszowiec był chor. Marian Pilarski ps. Grom" (Z. Jachymek, Obrona Łaszczowa (14 czerwca 1944 r.) [w:] I. Caban, Związek…, s. 232); "chor. Marian Pilarski, ps. Grom" (Z. Jachymek, Likwidacja konfidenta gestapo [w:] I. Caban, Na dwa fronty…, s. 268); "rejon III, batalion III kompania III - dca chor. Marian Pilarski "Grom" IX 1943 - 10 VI 1944 r."; "2 czerwca [1944 r.] [...] oddziały [...] weszły do grupy chor. Mariana Pilarskiego "Groma" [...]" (J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa na Zamojszczyźnie, Lublin 2001, t. 2, s. 523, 566); "1 czerwca 1944 r. [...] "Wiklina" wymaszerowała z oddziałem [Jana Ochmana] "Kozaka", "Groma" (chor. Pilarski)" (R. Kaczoruk, „Wiklina” w walce [w:] J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa…, t. 2, s. 573); "Po pacyfikacji czerwcowej 1944 r. w rejonie leśnym Suśca został założony [...] obóz leśny szkoleniowy [...]. Kadrę szkoleniową kursu tworzyli: [...] chor. Marian Pilarski, ps. Grom" (W. Pardus-Bartosiński, Obozy leśne AK obwodu tomaszowskiego w Puszczy Solskiej [w:] I. Caban, Związek…, s. 111); "3 kwietnia [1944 r.] pododdziały kompanii "Tyszowce" pod dowództwem chor. "Groma" (Marian Pilarski) przeprowadziły na terenie Wakijowa akcję represyjną przeciwko Ukraińcom" (M. Warda, Skrót działalności w ZWZ i AK  [w:] I. Caban, Na dwa fronty…, s. 220);  "7 kwietnia 1947 r. odbyło się zebranie dowódców WiN [...]. Podczas spotkania zwołanego przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego), komendanta Obwodu Zamość, zarysowała się różnica poglądów [...] za pozostaniem w podziemiu [i] [...] za ujawnieniem"; "w marcu 1946 r. komendant obwodu [Marian Polak] "Żelazny" ostatecznie opuścił Zamojszczyznę. jego obowiązki przejął chor. "Jar" (Marian Pilarski), dotychczasowy oficer wywiadu"; "niewątpliwie najszerzej zakrojoną akcją było odtworzenie Inspektoratu Zamość [utworzenie II Inspektoratu Zamojskiego AK] przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego) (R. Wnuk, Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 r., Lublin 1992, s. 51, 71, 152); "Panie Chorąży. W dniu wczorajszym rozmawiałem... [...]" (AIPN Lu 01/435/9, Pismo Jana Jakubiaka „Puchacza”, 13 VI 1944 r., k. 540); "Zażalenie Ldz. /44 M.p. dnia 20.X.44 Chor. Grom"; "Dwa dni szkoliliśmy a drugiego dnia wieczorem otrzymalismy rozkaz [...] przemaszerowania do Kom. Obw. Kiedy przybyłem do  m.p. Kom.[endy] Obw.[wodu] [Władysław Surowiec] Sosna zapytał mnie no co panie chorąży [...]" (AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 27, 32); "Chor. Grom. Meldunek M.p. 7.XII.44 r. Ldz. 109/44" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek nr 109/44 chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu, 7 XII 1944 r., k. 39); "Chor. Grom. Meldunek M.p. 10.XII.44 r. Ldz. 108/44" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek nr 108/44 chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 10 XII 1944 r., k. 40); "M.p. 28/5.45 Grom chor. [Do] Komendant[a] obwodu. Melduję, że.. [...] Grom" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu, 28 V 1945 r., k. 49); "M.p. 29.I.45 Chor. Grom Komendant 1a III" (AIPN Lu 21/26/5, Pismo chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta „1 a  III”, 29 I 1945 r., k. 51); "od lipca [1944 r.] chor. Grom d-ca 21 komp. był pozbawiony przysługującego mu jako zawod.[owemu] podofic.[erowi] i funkcyjnemu - zasiłku" (AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Augustyna Dudzińskiego „Ojca”, 10 II 1945 r., k. 61); "Chor. Grom. Meldunek M.p. 12.II.45 r. Ryszard insp. sop" (AIPN Lu 21/26/5, Pismo chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do „Ryszarda, 12 II 1945 r., k. 68); "Chor. Grom. Mp. 1.III.45. IV-5-R. Meldunek sytuacyjny"(AIPN Lu 21/26/5, Meldunek sytuacyjny chor. Mariana Pilarskiego „Groma” do „IV – 5 – R”, 1 III 1945 r., k. 88); "Ldz. 189/12 VI 44. Chor. Grom. Polecam Panu przygotować przekazanie d-twa kompanii", (Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 23 VI 1944 r., k. 35); "Na rozkaz pana komendanta melduję, że chor. Groma przeniosłem ze stanowiska d-cy komp. 21 na stanowisko of. wyszkoleniowego baonu" (Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 101-102); "23 VI 1944. Chor. Grom w m.p. Wobec uchylania się Pana od wykonywania wyznaczonych obowiązków i wobec niestawienia się na moje trzykrotne wezwanie zawieszam Pana w pełnieniu obowiązków służbowych po uprzednim natychmiastowym zdaniu kompanii" (APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo nr AK-234 Hieronima Białowolskiego „Grota” do chor. Mariana Pilarskiego "Groma" , 23 VI 1944 r., k. 35); "Na rozkaz pana komendanta melduję, że chor. Groma przeniosłem ze stanowiska d-cy komp. 21 na stanowisko of. wyszkoleniowego baonu" (APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo nr AK-135 Hieronima Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r., k. 37-39); "6. Przeniesienie do innych obwodów. Rozkazem Inspektora zostali przeniesieni z dn. 23.5.45 r. [...] chor. Gron [właśc. Grom - błąd maszynowy] z dyspozycji  Komendy Obwodu [Tomaszów Lub.] [...] do obwodu III" (APL, 35/1099/0/6.3/162, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz personalny nr 3/45 Stanisława Książka „Roty”, 25 V 1945 r., k. 7).
Zeznania Mariana Pilarskiego, że jesienią 1946 r. otrzymał awans do stopnia majora (AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 29 IX 1950 r. (Lublin), k. 197-198), doniesienie agenta „Lisa” (AIPN Lu 01/435/3, Doniesienie agenta celnego „Lisa”, 23 V 1950 r., k. 91), iż za pomocą krótkofalówki miał kontakt z Londynem i otrzymał awans do stopnia majora oraz informacje S. Poleszaka, który w tym zakresie powołał sie na moje ustalenia (S. Poleszak, Marian Franciszek Pilarski „Grom”, „Bończa”, „Jar”, „Olgierd” [w:] Zapomniani Wyklęci. Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J. Kwaśniewska-Wróbel, M. Wołłejko, Warszawa 2019, s. 340) nie znajdują potwierdzenia w zachowanych rozkazach, ani nie potwierdzono kontaktów z Londynem z pomocą radiostacji. W świetle cytowanych wyżej dokumentów wydaje się to wątpliwe, bowiem do 25 V 1945 r. nie posiadał stopnia oficerskiego. Podnoszono, że "w marcu 1946 r. komendant obwodu [Marian Polak] "Żelazny" ostatecznie opuścił Zamojszczyznę. jego obowiązki przejął chor. "Jar" (Marian Pilarski), dotychczasowy oficer wywiadu"; "7 kwietnia 1947 r. odbyło się zebranie dowódców WiN [...]. Podczas spotkania zwołanego przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego), komendanta Obwodu Zamość, zarysowała się różnica poglądów [...] za pozostaniem w podziemiu [i] [...] za ujawnieniem"; "niewątpliwie najszerzej zakrojoną akcją było odtworzenie Inspektoratu Zamość [utworzenie II Inspektoratu Zamojskiego AK] przez chor. "Jara" (Mariana Pilarskiego) (R. Wnuk, Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 r., Lublin 1992, s. 51, 71, 152); "Po niemal całkowitym wygaśnięciu konspiracji na Zamojszczyźnie, zaczęła się ona w 1949 r. odradzać. Na czele nowej organizacji stanął chor. Pilarski "Jar", dawny członek Armii Krajowej" (Z. Klukowski, Zamojszczyzna 1944-1959, Warszawa 2008, s. 261)
Alina Gałan podnosiła również, że awans M. Pilarskiego do stopnia kapitana nie znalazł potwierdzenia w zachowanej dokumentacji Okręgu AK-DSZ Lublin: "P.[ilarski] miał zostać awansowany do stopnia kapitana (informacja ta nie ma pokrycia w zachowanej dokumentacji AK-DSZ Lublin)" (A. Gałan, Marian Pilarski (1902-1952) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny. T. V, red. K. Krajewski, Warszawa 2018, s. 411). Należy przy tym wskazać, że autorka ta, opierając się prawdopodobnie na zeznaniach M. Pilarskiego bowiem powołała się na sygn IPN Lu 21/26, podnosiła, że w 1939 r. został awansowany do stopnia podporucznika (A. Gałan, Marian Pilarski (1902-1952) [w:] Konspiracja..., s. 407-411). Nie wskazała jednak w treści żadnej informacji dot. ewentualnego awansu do stopnia porucznika ani nie zweryfikowała przywołanych przeze mnie w niniejszym opracowaniu dokumentów źródłowych
Inne dokumenty wskazujące na jego stopień majora:  "W wigilię mieliśmy gości w postaci księdza kapelana, komendant[a] obwodu zamojskiego p. majora "Jara" (AIPN BU 2503/1/2, Odpis maszynowy Dziennika Ryszarda Zaniewicza „Drania” wykonany z oryginału przez PUBP Biłgoraj, k. 405). Niemniej jednak w innym odpisie ww. dziennika zamieszczonym u H. Pająka znajduje sie jedynie zapis: "komendant[a] obwodu zamojskiego p. "Jara" a brak w nim stopnia wojskowego (Dziennik Ryszarda Zaniewicza „Drania” [w:] H. Pająk, Akcje oddziałów „Zapory” w tajnych raportach UB-MO, Lublin 1996, s. 191); "Ze swej strony prośby mj Jara nie wykonałem [...]" (AIPN Lu 21/26/9/2, Pismo Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 12 XII 1946 r., k. 406); "134 major" (AIPN Lu 21/26/9/2, Pismo podpisane „mjr 134”, 15 VII 1947 r., k. 509); "w 1949 r., był u mnie Bizior St. [...] dał mi kartkę do majora Jara" (AIPN Lu 01/435/3, Doniesienie „Czystego”, 6 VII 1950 r., k. 109); "Pilarski Marian  ps. "Jar", którego poznałem w okresie akcji ujawnienia w 1947 r. jako inspektora w stopniu majora" (AIPN Lu 571/6/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Kobosa, 30 I 1956 r., (Lublin), k. 155)  potwierdzają jedynie, że M. Pilarski takim stopniem się posługiwał.
Co prawda taki rozkaz awansowy nie zachował się lub do chwili obecnej nie został odnaleziony, jednak w świetle dostępnych dokumentów awans M. Pilarskiego do stopnia majora wydaje się wątpliwy. Nie potwierdzono bowiem jego mianowania na wcześniejsze stopnie oficerskie (podporucznika lub podporucznika czasu wojny, porucznika i kapitana). Wydaje się wątpliwe, aby w okresie (maj 1945 r. – jesień 1946 r.) został awansowany na kilka wyższych stopni oficerskich w sytuacji, gdy posiadał stopień podoficerski. Niemniej jednak, z uwagi na brak w zachowanym materiale archiwalnym jakichkolwiek rozkazów awansowych dotyczących M. Pilarskiego, w tym wytworzonych po maju 1945 r. kwestia jego awansowania pozostaje nadal otwarta i wymaga dalszej weryfikacji.   
[40]AIPN Lu 01/435/1, Życiorys Mariana Pilarskiego, b.d., k. 132; CAW WBH I.320.83.2, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1923 r. – 31 XII 1923 r., Rozkaz dzienny nr 215, 27 IX 1923 r., b.p.
[41]CAW, I.320.83.4, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1925 r. – 31 XII 1925 r., Rozkaz dzienny nr 20, 26 I 1925 r., b.p. Marian Pilarski podnosił, że 26 I 1925 r. objął funkcję sierżanta szefa 2 batalionu 83. pp, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 110. Nie jest to jednak zgodne z cytowanym wyżej rozkazem dziennym nr 20.
[42]CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r., (Lublin) k. 110; CAW WBH I.320.83.5, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1926 r. – 31 XII 1926 r., Rozkaz dzienny nr 38, 17 II 1926 r., b.p.; CAW WBH I.320.83.11, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1932 r. – 31 XII 1932 r., Rozkaz dzienny nr 95, 26 IV 1932 r., b.p.; CAW WBH I.320.83.8, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1929 r. – 31 XII 1929 r., Rozkaz dzienny nr 271, 29 XI 1929 r., b.p.; CAW WBH I.320.83.10, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1931 r. – 31 XII 1931 r., Dodatek do rozkazu dziennego nr 70, 26 III 1931 r., k. 108; CAW WBH I.320.83.10, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1931 r. – 31 XII 1931 r., Rozkaz dzienny nr 262, 16 XI 1931 r., k. 409.
[43]CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1.
[44] CAW WBH I.320.83.17, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1938 r. – 31 XII 1938 r., Rozkaz dzienny nr 76, 19 VIII 1938 r., k. 108. Według późniejszych zeznań Mariana Pilarskiego zajmował on stanowisko dowódcy plutonu od 1933 r. do 1939 r., AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111. Nie zgadza się to jednak z ujawnionymi wyżej dokumentami 83. pspls.
[45]Akt małżeństwa Mariana Franciszka Pilarskiego i Wiery Samczuk z Parafii Rzymskokatolickiej św. Leonarda w Tyszowcach, 4 VIII 1923 r., kopia w zbiorach autora; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r., k. 111; CAW WBH I.320.83.2, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1923 r. – 31 XII 1923 r., Rozkaz dzienny nr 183, 20 VIII 1923 r., b.p.
[46]CAW WBH I.320.83.5, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1926 r. – 31 XII 1926 r., Rozkaz dzienny nr 38, 17 II 1926 r., b.p. Wskazywano również, że kurs ten znajdował się przy Baonie Szkolnym DOK IX w Brześciu ale wydaje się, że z uwagi na fakt, iż dokument podający tą szkołę został sporządzony w 1933 r. należy oprzeć się na informacji z rozkazu dziennego z 17 II 1926 r. jako dokładniejszej, CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., k. 1. W swoich zeznaniach M. Pilarski podnosił, że w marcu 1922 r. został skierowany do Szkoły Podchorążych Piechoty w Brześciu nad Bugiem, gdzie przebywał 6 miesięcy i do pułku powrócił w stopniu starszego sierżanta, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 111. Jednak wydaje się jest to błędne bowiem, gdyby ją ukończył nie zostałby mianowany podoficerem zawodowym lecz byłby mianowany na stopień oficerski podporucznika już w okresie 1922-1926 r. Poza tym do stopnia starszego sierżanta został mianowany dopiero 1 V 1928 r., bowiem jeszcze w 1925 r. występował w stopniu sierżanta, CAW, I.320.83.4, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1925 r. – 31 XII 1925 r., Rozkaz dzienny nr 203, 9 IX 1925 r., b.p.
[47] Z uwagi na fakt, że były to pułki rezerwowe zmieniono ich nazwę poprzez dodanie cyfry 100 do macierzystej numeracji istniejącego pułku, http://wp39.struktury.net/pulk-piechoty.html, dostęp: 26 X 2018 r.
[48]A. Epler, Ostatni żołnierz polski kampanii 1939 roku, Telaviv 1942, s. 22-23; Relacja Józefa Kucharczyka, b.m, [przed 1950 r.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 53, 77; Relacja Kazimierza Kłoczewiaka, Łódź, 22 VI 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 167; Relacja Witolda Chorążego, b.m. i d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 171; Relacja Wacława Stadnickiego, Radom, 20 XII 1974 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 181; Relacja Albina Smogorzewskiego, b.m., b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 182; Relacja Stefana Ziemskiego, Dęblin, 13 VII 1978 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 187; Relacja Jana Wojasa, Pruszków, 18 VI 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 190; Relacja Ludwika Łotoży, Biała Podlaska, lata 70. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 192, 196.
[49]J. Wróblewski, Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 1939, Warszawa 1989, s. 194; Relacja Józefa Kucharczyka, b,m, [przed 1950 r.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 56; Relacja Albina Smogorzewskiego, b.m., b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, s. 182; Relacja Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s., 197; Relacja Aleksandra Grygorowicza, 7 II 1983 [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s. 230; AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202. Pilarski miał być adiutantem od 7 IX 1939 r. do 7 X 1939 r., AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 205. Według Aliny Gałan był w tym czasie dowódcą plutonu, A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Nie znajduje to jednak potwierdzenia w relacjach.
[50]A. Epler, Ostatni…, s. 82; Relacja Józefa Kucharczyka, b.m., [przed 1950 r.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…,  cz. 3, 97-98, 113, 116-117.
[51]Relacja Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s., 197.
[52] Relacja Ludwika Łatoży, Biała Podlaska, [lata 70.] [w:] SGO „Polesie” w dokumentach…, cz. 3, s., 199. Oficerów przewieziono do różnych oflagów m.in. Arnswalde, Murnau, Woldenberg, Relacja Witolda Okińczyca, Włochy, 3 XII 1945 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 133; Relacja Henryka Jasionowskiego, Warszawa, lata 70. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 214-215; Relacja Konrada Wolanina, Warszawa, b.d. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 224.
[53] Relacja Bolesława Tarasiuka, Biała Podlaska, 1 VII 1970 r. [w:] SGO „Polesie” w dokumentach …, cz. 3, s. 200; AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 130. Według innej publikacji ucieczka nastąpiła 4 XI 1939 r., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407. Autorka nie wskazuje jednak źródła tej informacji.
[54] Wiera Pilarska po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. wyjechała z Kobrynia do Podboru koło Tyszowiec i zamieszkała u siostry i jej męża Stanisława Jaremczuka,  A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 407; AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery Pilarskiej, 26 IV 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 8v.
[55] I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939-1944, cz. I, Lublin 1971, s. 225; J. Rybicki, Notatki szefa warszawskiego Kedywu, Warszawa 2003, s.  27,  31-32,  37-38; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 53-54. W odniesieniu do Mariana Pilarskiego wspominano: „Trzeci ośrodek konspiracyjny starał się utworzyć Marian Pilarski. Mówimy „starał się”, gdyż nie mógł on się pochwalić większymi sukcesami, a jego przebąkiwania o rozporządzaniu dużą siłą, były czczymi przechwałkami. Nie mógł mieć innych wyników z dwóch względów. Raz, że nie był znany miejscowemu społeczeństwu, po wtóre, że jego zachowanie się budziło zastrzeżenia, które nakazywało ostrożność. Do Tyszowiec przybył z Kobrynia, gdzie jako chorąży płatnik pełnił służbę w tamtejszej jednostce wojskowej. Po zamieszkaniu u swojego szwagra Stanisława Jaremczuka [w Podborze]  zakrzątnął się, by zebrać oddział. Nikt z konspiracji nie zdołał jednak natrafić na ślad jego kontaktu z Zamościem lub Lublinem, napomykaniu zaś, że ma znakomicie uzbrojonych ludzi nie dawano wiary. Wątpili w to zwłaszcza dowódcy, którzy […] skrupulatnie przepatrzyli własny i okoliczny teren i wiedzieli o niedoborze w tym względzie”,  J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 55.
[56] J. Rybicki, Notatki…, s. 40.
[57]Marian Pilarski wskazywał, że struktury ZWZ w Tyszowcach organizował od listopada-grudnia 1939 r., AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 26; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość, Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 286. Podnosi się również, że był dowódcą placówki ZWZ Tyszowce, Marian Pilarski „Jar”,  http://konspiracjawklasztorze.pl/pilarski-marian-jar/, dostęp: 17 XI 2018 r.
[58] Wspominano: „Późniejszy „Grom” dostał się dość późno do szeregów AK. Nawet po jego wcieleniu [Wilhelm Szczepankiewicz] „Drugak” polecił  [Janowi Kulikowi] „Beli” by zabrał go ze sobą do Sobola i dobrze pilnował, aby nic nie robił na własną rękę”, J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 55. Z kolei Jan Jakubiak „Sowa” zeznał, że poznał Mariana Pilarskiego w 1940 r. i był on wówczas dowódcą 21. kompanii leśnej, AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 6 III 1951 r. (Lublin), k. 330-331. Powyższe informacje niezgodne są jednak z dokumentami według których Marian Pilarski objął dowództwo 21. kompanii AK dopiero w 1943 r.
[59]„Bela” został przeniesiony z dowództwa 21. placówki AK do 20. kompanii AK z dniem 1 I 1944 r., po powrocie z urlopu, APL, 35/1072/0/1.20/264, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Rozkaz nr 1/44 Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 I 1944 r., k. 2.
[60]APL, 35/1099/0/6.3/169, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Wniosek awansowy Stanisława Książka „Turii”, 1 V 1945 r., k. 341. Podnoszono również, że „Bela” został zaprzysiężony do 5 VIII 1940 r., APL, 35/1072/0/1.20/261, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość, Obwód Tomaszów Lubelski, Wniosek awansowy Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 10 VIII 1944 r., 18; I. Caban, Z. Mańkowski, Związek...., cz. I, s. 226; I. Caban, Placówka…, s. 7; J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa na Zamojszczyźnie, t. I, Lublin 2001, s. 165; J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa…, t. II, s. 523; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów…, s. 55, 62; A. Walendowski, Konspiracja ZWZ/AK na terenie Tyszowiec w latach 1939-1945, „Bibliotekarz Lubelski” 2010, R. LIII, s. 67. We wcześniejszej publikacji Ireneusz Caban i Zygmunt Mańkowski podnosili, że Wilhelm Szczepankiewicz „Drugak” był dowódcą Obwodu Tomaszów ZWZ/AK od listopada 1941 r., I. Caban, Z. Mańkowski, Struktura organizacyjna, obsada personalna oraz kryptonimy lubelskiego okręgu Armii Krajowej, „Rocznik Lubelski” 1965, nr 8, s. 247.
[61]W swoich zeznaniach przed UB Marian Pilarski podnosił, że od początku wstąpienia do organizacji był żołnierzem placówki w Tyszowcach, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112.
[62]I. Caban, Placówka…,  s. 8; Raport chor. M. Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu w sprawie przeniesienia z dowódcy placówki 20. na dowódcę placówki 21., 9 XI 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s.   71; A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 408.
[63] I. Caban, Oddziały…, s. 135; I. Caban, Placówka…,  s. 148; A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 408. Teza ta jednak pozostaje w sprzeczności z cytowanym wyżej raportem „Groma” z 9 XI 1943 r. Z drugiej strony w czasie przesłuchań w UB Marian Pilarski wskazał, że na placówce AK Tyszowce był od 1940 r. do 1943 r. zaś jesienią 1943 r. przeszedł do oddziału leśnego i został dowódcą 21. placówki, co może potwierdzać, iż faktycznie pomimo wyznaczenia nie objął dowództwa 20. placówki AK, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112.
[64] APL, 35/1072/0/1.20/265, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Rozkaz nr 3/44 Mariana Pilarskiego „Groma”, 21 I 1944 r., k. 11; Pismo Państwowego Muzeum na Majdanku nr IV-4370-563/76 do Bronisławy Szwanc, 3 III 1976 r., Archiwum Roberta Horbaczewskiego, kopia w zbiorach autora; Wyciąg z aktu zgonu Stanisława Szwanca nr II-641/1944 USC Lublin, 3 V 1979 r., Archiwum Roberta Horbaczewskiego, kopia w zbiorach autora; I. Caban, Na dwa fronty. Obwód AK Tomaszów Lubelski w walce z Niemcami i ukraińskimi nacjonalistami, Lublin 1999, s. 341; I. Caban, Placówka…, s. 123; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów..., s. 62; Informacja dot. Stanisława Szwanca z Muzeum Majdanek w Lublinie, http://www.majdanek.eu/pl/prisoners, dostęp: 17 XI 2018 r.; R. Horbaczewski, Drewniany krzyż dla pamięci, http://roberthorbaczewski.pl/aktualnosc97,5,,drewniany-krzyz-dla-pamieci.html, dostęp: 5 VIII 2018 r.
[65]APL, 35/1072/0/1.20/265, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Rozkaz Mariana Pilarskiego „Groma”, 7 XII 1943 r., k. 137; APL, 35/1072/0/1.20/265, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Raport Mariana Pilarskiego „Groma”, 9 XI 1943 r., k. 46; APL, 35/1072/0/1.20/264, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Rozkaz nr 1/44 Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 I 1944 r., k. 2; Raport Mariana Pilarskiego „Groma”, 9 XI 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka...,  s. 71-72; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 26.; Pismo Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka” do Hieronima Białowolskiego„Grota”, 12 XI 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka...,  s. 72; Rozkaz Mariana Pilarskiego „Groma”, 7 XII 1943 r. [w:] I. Caban, Placówka..., s. 73-74; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów.., s. 62; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 6 III 1951 r. (Lublin), k. 331. 
[66]Taką datę zdaje się sugerować rozkaz „Grota” z 11 I 1944 r., gdzie wskazano, że „Bela” zostaje przeniesiony z 21. placówki AK do 20. kompanii AK. Wcześniej tj. 7 XII 1943 r. Pilarski „Grom” w korespondencji posługuje się nazwą placówki.
[67]I. Caban, Oddziały…, s. 127; I Caban, Placówka..., s. 21-24.
[68]AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 202; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 26; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 286; Kronika placówki 21-ej 1943-1944 „Groma” [w:] I. Caban, Placówka…, s. 30, 31; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów..., s. 63; A. Walendowski., Konspiracja…, s. 75.
[69]W. Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny, Warszawa 1988, s. 113. 
[70]B. Szyprowski, Działania zbrojne Armii Krajowej na Zamojszczyźnie, „Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” 2016, nr 10,  s. 58; R. Horbaczewski, W cieniu kopuł. Opowieści tyszowieckie, Lublin 2011, s. 128; I. Caban, Placówka…, s. 58;
[71] R. Horbaczewski, W cieniu…, s.  122-124, 130-131.
[72] M. Zajączkowski, M. Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939-1944, Lublin-Warszawa 2015, s.  190; J. Dudek, Marian Gołębiewski (1911-1996). Żołnierz. Opozycjonista. Emigrant, Lublin 2016, s. 112.
[73]G. Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, Warszawa 2006, s. 396-397; Sahryń w latach 1942-1944, http://kresy.info.pl/index.php/publikacje/209-sahry-w-latach-1942-1944, dostęp: 17 XII 2018 r.; W. Poliszczuk, Dowody zbrodni UON i UPA, Toronto 2000, s. 365; Y. Tys-Krokhmaliuk, UPA Warfare In Ukraine, Nowy Jork 1972, s. 79, 367.
[74]APL, AK, 246, Obwód Hrubieszów, Sprawozdanie ogólne za pierwszy okres, 6 X 1944 r., k. 7; Obwód Hrubieszów, Sprawozdanie ogólne za pierwszy okres, 6 X 1944 r. [w:] M. Zajączkowski, Ukraińskie podziemie …, s. 285-286; J. Markiewicz, Partyzancki kraj, Lublin 1980, s. 145-146; Sahryń w latach 1942-1944, http://kresy.info.pl/index.php/publikacje/209-sahry-w-latach-1942-1944, dostęp: 17 XII 2018 r.; W. Poliszczuk, Dowody…, s. 630.
[75] APL, 35/1072/0/1.20/267, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lub., Meldunek sytuacyjny Mariana Pilarskiego „Groma”, 23 III 1944 r., k. 223; APL, 35/1072/0/1.20/267, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lub., Odezwa „Do ludności ukraińskiej i prawosławnej, b.d., k. 236; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 287; AIPN 01224/1061, List Mariana Gołębiewskiego do Zenona Jachymka, 1 VI 1966 r., k. 144-145; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma, 20 X 1944 r., k. 26; AIPN Wr 0179/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Zenona Jachymka, 23 IX 1946 r. (Świecie), k. 20; „Bo mnie tylko wolność interesuje…”. Wywiad rzeka z Marianem Gołebiewskim (Nowy Jork, listopad 1988-czerwiec 1989), oprac. J. Dudek, Lublin 2011, s. 241, 243; I. Caban, Na dwa fronty...., s. 183, 184, 191-193, 220; I. Caban, Oddziały..., s. 130; J. Dudek, Marian Gołębiewski.., s. 114; Z. Jachymek, Sahryń [w:] I. Caban, Związek…, s. 177; Kronika…, s. 31- 35, 62; J. Kulik, E. Michałkiewicz, A. Nowak, Z dziejów..., s. 57, 63; S. Kwaśniewski, Wspomnienia, Jabłonkowo 1967, rkps., niepubl., Archiwum Tomasza Gołębiewskiego, kopia w zbiorach autora, s. 52; J. Markiewicz, Partyzancki kraj..., 147, 150; B. Szyprowski, Działania zbrojne..., s. 62; M. Zajączkowski, Ukraińskie podziemie..., s.  285.
[76]APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r., k. 35; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 289-290; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 30; Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do komendanta rejonu Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 VI 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 99, 124; Kronika…, s. 44. Zdjęcie z funkcji miało być wynikiem niesubordynacji „Groma”, Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 100-102; APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo nr AK-135 Hieronima Białowolskiego „Grota” do Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”, 5 VII 1944 r., k. 36-39.
[77]APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo L.dz. 189 Hieronima Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego, 12 VI 1944 r., k. 34; Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 12 VI 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 100.
[78]APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 23 VI 1944 r., k. 35;  APL, 35/1072/0/1.20/266, Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość – Obwód Tomaszów Lubelski, Pismo Hieronima Białowolskiego „Grota” do Komendanta Obwodu, 23 VI 1944 r., k. 35.
[79]Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 VI 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 99. Pilarski podnosił, że napisał wniosek do „Grota” o zwolnienie z funkcji wywiadowcy. Opisywał: „byłem jawnie już zmaltretowany za pracę swoją dla jego wygody”, AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 30; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 290. W piśmie z 11 VI 1944 r. Pilarski argumentował: „Melduję, że na wywiadowcę nie nadaję się, nie będę mógł z pożytkiem dla służby funkcji tej spełniać, a zresztą już dość mam przykrości z racji sumiennego pełnienia swych dotychczasowych obowiązków. Co do of.[icera] wyszk[olenia]. proszę o zwolnienie mnie z tych obowiązków, jestem wyczerpany fizycznie, potrzebuję odpoczynku, do Księżostan przenieść się nie mogę, ponieważ rodzina moja, która zresztą już 5 rok wraz ze mną ponosi skutki wojny, jest tu na miejscu i muszę choć trochę nią zaopiekować się. Rodzina jest pozbawiona opieki męskiej, a dzieci ojca”, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Hieronima Białowolskiego „Grota”, 11 VI 1944 r. [w:] I. Caban, Placówka…, s. 99.
[80]AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 30; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 287; Kronika…, s. 46.
[81]F. Bednarski, Ostatnie tygodnie (czerwiec-lipiec 1944 r. [w:] I. Caban, Związek…, s. 238.
[82]AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 31-32; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 291-292. Marian Pilarski przed UB zeznał, że w lipcu 1944 r. został powołany na wykładowcę w szkole podchorążych AK i funkcję te pełnił do 19 lub 20 lipca 1944 r., AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 31 V 1951 r. (Lublin), k. 626.
[83] AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1951 r. (Lublin), k. 322; AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie chor. Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 32; APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lubelski, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 292; AIPN Lu 21/26/6, Życiorys Mariana Pilarskiego „Groma”, b.d., k. 203; AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 130; AIPN Lu 21/26/12, Protokół rozprawy głównej, 9 X 1951 r., k. 158; W. Pardus-Bartosiński, Obozy leśne AK obwodu tomaszowskiego w Puszczy Solskiej [w:] I. Caban, Związek…, s. 111; F. Bednarski, Ostatnie tygodnie..., s. 238-239; D. Iwaneczko, Przypadek…, s. 83.
[84]F. Bednarski, Ostatnie tygodnie..., s. 239.
[85]AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 31.
[86]I. Caban, Placówka…, s. 70.
[87]AIPN Lu 21/26/5, Zażalenie Mariana Pilarskiego „Groma”, 20 X 1944 r., k. 32.
[88] AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312. W innym miejscu zeznał, że w okresie grudzień 1944 r. - luty 1945 r. nie pełnił żadnych funkcji i nie należał do organizacji, zaś ponowne działania podjął dopiero we wrześniu 1945 r., kiedy został przeniesiony do Obwodu Zamojskiego, AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 31 V 1951 r. (Lublin), k. 627.
[89]AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu, 7 XII 1944 r., k. 39; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Augustyna Dudzińskiego „Ojca”, 11 III 1945 r., k. 105.
[90]AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendanta Obwodu, 10 XII 1944 r., k. 40.
[91]APL, 35/1099/0/6.3/163, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz Stanisława Książka „Roty” do dowódców rejonów i placówek, 23 I 1945 r., k. 135; APL, 35/1099/0/6.3/163, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz Stanisława Książka „Turii” do 897, 2 II 1945 r., k. 7.
[92]AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 27 XII 1944 r., k. 43; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 9 I 1945 r., k. 46-47; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 10 I 1945 r., k. 48; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, b.d., k. 49-52; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu, 21 II 1945 r., k. 77; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Komendy Obwodu kryptonim IV-5-R , 24 II 1945 r., k. 81, 83-84.
[93]AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma”, 11 II 1945 r., k. 66-67; AIPN Lu 21/26/5, Pismo „Groma” do drużynowych „Cienia”, „Borysa”, „Lwa”, „Sępa” i „Szczygła”, 11 II 1945 r., k. 64-65. Według Ireneusza Cabana Antoni Wronka „Cień”, Jozef Ferens „Borys”, Jan Danilewicz „Lew”, Antoni Zezula „Sęp” i Wacław Parol „Szczygieł” do lipca 1944 r. byli żołnierzami 21 kompanii Tyszowieckiej, I Caban, Placówka…, s. 107, 108, 118, 126. Być może żołnierze ci wchodzili w skład oddziału dywersyjnego, o którym wspominał Pilarski w piśmie do inspektora z 7 XII 1944 r.; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Dziubińskiego „Ojca” do Mariana Pilarskiego „Groma”, luty 1945 r., k. 75; AIPN Lu 21/26/8, Rozkaz nr 1/45 komendanta Obwodu Stanisława Książka „Roty”, 23 I 1945 r., k. 10-11.
[94]AIPN Lu 21/26/8, Meldunek Augustyna Dudzińskiego „Ojca”, 11 III 1945 r., k. 105; APL, 35/1099/0/6.3/162, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz personalny nr 3/45 Stanisława Książka „Roty”, 25 V 1945 r., k. 7
[95]APL, 35/1072/0/1.20/268, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa Okręg Lublin, Inspektorat Zamość-Obwód Tomaszów Lub., Protokół zdania kompanii 21, 14 III 1945 r., k. 226;  Protokół zdania kompanii 21, 14 III 1945 r. [w:] I. Caban, Placówka..., s. 103; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Alfreda Tora, 15 IV 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 33.
[96]APL, 35/1099/0/6.3/162, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość Okręg Lubelski, Obwód Tomaszów Lub., Rozkaz personalny nr 3/45 Stanisława Książka „Roty”, 25 V 1945 r., k. 7.
[97]AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Inspektora, 28 V 1945 r., k. 120-121.
[98]AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Jara” do „Miki”, kwiecień 1945, k. 112-113. Alina Gałan błędnie podnosiła, że zmiana pseudonimu na „Jar” nastąpiła we wrześniu 1946 r., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 409.
[99]AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Stanisława Książka „Roty”, 3 V 1945 r., k. 126-127.
[100]AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Jana Turowskiego „Tatara”, 6 VII 1945 r., k. 130, 132.
[101] AIPN Lu 21/26/5, Meldunek Mariana Pilarskiego „Groma” do Inspektora, 3 V 1945 r., k. 124-125; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Groma” do Stanisława Książka „Roty”, 7 VII 1945 r., k. 130-131.
[102]AIPN Lu 21/26/8, Pismo Jana Turowskiego „Tatara” do Mariana Pilarskiego „Groma”, 27 VII 1945 r., k. 208.  
[103]AIPN Lu 21/26/5, Pismo Michała Polaka „Żelaznego”, k. 167; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Michała Polaka „Żelaznego”, k. 216; AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312; AIPN Lu 21/26/5, Pismo Mariana Pilarskiego „Jara” do Jozefa Skuratowicza „Brata” z rejonu XXVII, 15 IX 1945 r. k. 174; AIPN Lu 21/26/8, Pismo Mariana Pilarskiego „Jara” do Michała Polaka „Żelaznego”, 11 IX 1945 r. k. 285; AIPN Lu 01/435/4, Protokół przesłuchania podejrzanego Piotra Trzpila, 12 XII 1946 r. (Zamość), k. 53; R. Wnuk, Konspiracja…, s. 71, 80; AIPN Lu 21/26/5, Wykaz dowódców kompanii ds. polityczno-wychowawczych sporządzony przez Mariana Pilarskiego „Jara” do XX, 25 IX 1945 r. k. 181; AIPN Lu 21/26/5, Meldunek sytuacyjny Mariana Pilarskiego „Jara” do XX, 25 IX 1945 r. k. 182-183; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112; AIPN 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 20 IX 1950 r. (Lublin), k. 190. W innym dokumencie Pilarski wskazywał, że w czerwcu 1945 r. został sekretarzem komendy miasta Zamość WiN, AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312. Powyższe jednak sprzeczne  jest z cytowanymi wyżej pismami, z których wynika, że w lipcu przebywał w Tyszowcach. AIPN Lu 21/26/1, k. 314, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin), k. 314. W toku jednego z przesłuchań Pilarski wskazywał, że funkcję II sekretarza WiN objął latem 1945 r., AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 20 IX 1950 r. (Lublin), k. 112.
[104]Józef Płonka początkowo zamierzał „po wyzwoleniu” założyć partię antykomunistyczną, do czego skłaniał się również Stanisław Karczewski „Niebora”. Plany te jednak zmienił, kiedy poznał „Jara”, który nastawiał się na organizację oddziałów wojskowych, likwidację niewygodnych osób oraz zdobywanie środków finansowych do walki poprzez konfiskaty u niewygodnych dla AK osób, AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 22 VII 1950 r. (Lublin), k. 404-406, 408-409; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 10 III 1951 r. (Lublin), k. 488.
[105]Miał się nim posługiwać na punktach kontaktowych: u Feliksa Zycha w Wielunach; u gajowego Kowalskiego w Szperówce; na stacji kolejowej w Zawadzie; u Jana Kiepki w Zaburzu; w klasztorach w Radecznicy i Krasnobrodzie; u Zygmunta Jaślikowskiego „Karego”; u Antoniego Gronowskiego w Horyszowie, AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 128.
[106]AIPN Lu 21/26/9/1, Rozkaz nr 2/46 Mariana Pilarskiego „Jara”, 17 VII 1946 r., k. 56; AIPN Lu 08/218, Pismo PUBP Zamość do WUBP Lublin, 14 II 1949 r., k. 29-30; AIPN Lu 21/26/9/1, Pismo Antoniego Radzika „Orkisza” do „Browaru”, 8 VII 1946 r., k. 44; W czasie przesłuchań przed UB wskazywano, że funkcję tą pełnił od lipca-sierpnia 1946 r., AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 16 IX 1950 r. (Lublin), k. 188; AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 312; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 22 VIII 1950 r. (Lublin), k. 408-409; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 30 VIII 1950 r. (Lublin), k. 440; AIPN Lu 21/26/2, Protokół przesłuchania podejrzanego Józefa Płonki, 10 III 1951 r. (Lublin), k. 488. W sprawozdaniu PUBP w Zamościu, na podstawie informacji uzyskanych od zatrzymanego Piotra Trzpila „Łysego”, wskazano, że „Jar” objął dowództwo obwodu w lutym 1946 r., AIPN Lu 046/9, Sprawozdanie dekadowe referatu śledczego PUBP Zamość od 7 XII 1946 r. do 17 XII, 1946 r., 17 XII 1946 r., k. 109. AIPN Lu 21/26/9/1, Rozkaz „Jara” nr 2/46, 17 VII 1946 r., k. 56; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin), k. 291. Rafał Wnuk wskazywał, że funkcję komendanta obwodu Pilarski objął w marcu 1946 r., po opuszczeniu terenu przez dotychczasowego komendanta Michała Polaka „Żelaznego”, R. Wnuk, Konspiracja..., s. 71; AIPN Lu 08/218, Schemat Inspektoratu Zamojskiego WiN, k. 5; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 13 IV 1950 r. (Lublin), k. 79. Wydaje się, że rację może mieć Rafał Wnuk, podnosząc, że stanowisko komendanta obwodu „Jar” faktycznie objął wcześniej niż na to wskazują pisma „Orkisza” i rozkaz „Jara” z lipca 1946 r. Potwierdzać to może rozkaz „Jara” z 31 VI 1946 r. o zorganizowaniu pracy w rejonach, a także polecenie wydane Romanowi Szczurowi „Urszuli” o ataku na więzienie w Zamościu w maju 1946 r.
[107]Żandarmeria nosiła kryptonimy: „OK.- 4”, „Warta”, „Ratusz”  i składała się z trzech drużyn obejmujących teren: 1 – Zamość; 2 – Łabunie; 3 – Wysokie i grupę z gimnazjum w Zamościu, AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie ujawnieniowe Stanisława Biziora, 31 III 1947 r., k. 290; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 13 IV 1950 r. (Zamość), k. 10-14; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 16 V 1950 r. (Lublin), k. 53; AIPN Lu 21/26/3,  Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 31 VIII 1950 r. (Lublin), k. 128; AIPN Lu 21/26/3, Oświadczenie  Stanisława Biziora, 31 III 1947 r., k. 8; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 25 V 1950 r. (Lublin), k. 64; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 26 VIII 1950 r. (Lublin), k. 104-108; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 31 VIII 1950 r. (Lublin), k. 128; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 1 II 1951 r. (Lublin), k. 163, 171, 187; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 7 II 1951 r. (Lublin), k. 161; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Edwarda Chruścińskiego, 25 II 1951 r. (Wronki), k. 307-310; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Edwarda Tchórzewskiego, 25 II 1951 r. (Wronki), k. 311-313;  AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Skiby, 26 II 1951 r. (Wronki), k. 318-321; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Edmunda Jasińskiego, 26 II 1951 r. (Wronki), k. 322-326; AIPN Lu 21/26/10, Pokwitowanie Stanisława Biziora „Eama” pobrania pieniędzy dla „Warty”, 5 II 1947 r., k. 86, 88. AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jerzego Matuszewskiego, 22 II 1951 r. (Wronki), k. 280, 282-284; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jerzego Kuszla, 24 II 1951 r. (Wronki), k. 293-296; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Tadeusza Ostrowskiego, 24 II 1951 r. (Wronki), k. 298-302; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jerzego Ponachajby, 28 II 1951 r. (Wronki), k. 327-329; AIPN Lu 21/26/11, Protokół rozprawy WSR w Lublinie sygn. Sr 194/47, 7 II 1947 r., k. 54, 56-58; AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 127-128; AIPN Lu 08/226/1, Wyciąg z protokołu przesłuchania podejrzanego Piotra Trzpila, 12 XII 1946 r. (Zamość), k. 6.
[108] Wskazywano również, że wraz z Józefem Pysiem „Śmiałym” i Stanisławem Niemczukiem „Grzegorzem” był żołnierzem oddziału lotnego AK w rejonie I Łabunie pod dowództwem Jana Pazdry „Orła”, AIPN Lu 08/228/1, Plan operatywnych przedsięwzięć po linii bandy Pakosa ps. „Gruby Heniek” i  Złomańca na bazie analizy, b.d., k. 98-99; AIPN Lu 08/218, Pismo PUBP Zamość do WUBP Lublin, 14 II 1949 r., k. 30.
[109]AIPN Lu 21/26/11, Pismo WUBP w Lublinie, 12 IV 1951 r., k. 6; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 21 VIII 1950 r. (Lublin), k. 82-85; AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie ujawnieniowe Stanisława Biziora, 31 III 1947 r., k. 292; AIPN Wr 049/403, Notatka informacyjna nr 399, 9 IX 1987 r., k. 2; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 7 II 1951 r. (Lublin), k. 156-157; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jerzego Matuszewskiego, 22 II 1951 r. (Wronki), k. 280; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Franciszka Węcławika, 25 II 1951 r. (Wronki), k. 304-305; AIPN Lu 21/26/11, Protokół rozprawy WSR w Lublinie sygn. Sr 194/47, 5 II 1947 r., k. 51, 54; R. Wnuk, Konspiracja..., s. 72-73; K. Czubara, Więzienie w Zamościu jako ośrodek terroru w okresie II wojny światowej i w pierwszej dekadzie PRL (1939-1954) [w:] Więzienie w Krasnymstawie i w Zamościu w latach 1906-2006, red. R. Maleszyk, Krasnystaw 2006, s. 222-226; K. Czubara, Rozbicie więzienia w Zamościu 8 maja 1946 r. przez oddział WiN ppor. Romana Szczura ps. Urszula, „Teka Komisji Historycznej OL PAN” 2008, nr 1, s. 142-143, 147-148; T. Kowalski, Akcja WiN na więzienie w Zamościu,  http://www.wiadomosci24.pl/artykul/akcja_win_na_wiezienie_w_zamosciu_347673.html, dostęp: 12 IX 2017 r.; Akcja na więzienie, https://zamojska.org/artykul/akcja-wiezienie/117729, dostęp: 12 IX 2017 r. W czasie śledztwa M. Pilarski broniąc się wskazywał, że nie wiedział kto wydał „Urszuli” rozkaz ataku na więzienie, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1951 r. (Lublin), k. 325.
[110]Rozkaz Mariana Pilarskiego „Jara”, 31 VI 1946 r. [w:] R. Wnuk, Konspiracja..., s. 71-72. Pismem z 3 X 1946 r. skierowanym do komórki wywiadu obwodu ( kryptonim „Teresa”) Marian Pilarski polecał prowadzić indeks szpicli, w którym należało umieszczać wykonane już wyroki śmierci. Pismem z 8 X 1946 r. polecał likwidować wykrytych szpicli. Nadto na podstawie przeprowadzonego wywiadu sporządzano miesięczne meldunki informacyjno-wywiadowcze obejmujące m.in. informacje o partiach politycznych, organizacji samorządowych i młodzieżowych, działalności kościoła, Wojska Polskiego, Armii Czerwonej, urzędów bezpieczeństwa, MO i ORMO, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin), k. 296-297. Informacje uzyskiwane miały bardzo szeroki zasięg obejmujący wiele dziedzin ówczesnego życia społeczeństwa. W jednym z meldunków informacyjnych „Jar” zamieścił informację, z terenu podległego mu obwodu, że oddziały NSZ cieszą się większą sympatią wśród społeczeństwa bowiem są bardziej aktywne w terenie niż WiN, AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 2 IV 1951 r. (Lublin), k. 298. 
[111]Jak zeznał Stanisław Bizior, po okazaniu mu meldunków z 1946 r., wszystkie wyroki śmierci do wykonania otrzymywał od inspektora „Jara” za pośrednictwem łącznika Władysława Rusina „Poldka”, AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 6 XI 1950 r. (Lublin), k. 139-140.
[112]AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 23 VIII 1950 r. (Lublin), k. 89. Z odkrytego przez UB archiwum zamojskiego AK-WiN wynikało, że kolportowano takie pisma jak: „Reduta”, „Na straży”, „Sztafeta”, „Nowy zew”, „Zerwijmy pęta”, „Honor i Ojczyzna” i „Szlakiem”, AIPN Lu 21/26/7, k. 119-208; AIPN Lu 21/26/8, k. 55, 116, 170; AIPN Lu 21/26/9, k. 107.
[113]AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Jana Ryby, 21 X 1950 r. (Lublin), k. 382; AIPN Lu 21/26/4, Protokół konfrontacji Stanisława  Karczewskiego i Mariana Pilarskiego, 21 X 1950 r. (Lublin), k. 55; AIPN Lu 21/26/10, Pismo Andrzeja Stachyry „Saturnina” do Inspektora „Jara”, 30 III 1947 r., k. 20; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Andrzeja Stachyry, 10 I 1951 r. (Lublin), k. 183; AIPN Lu 31/253/1, Odpisy pism Andrzeja Stachyry „Saturnina” do p. inspektora „Jara”, 30 III 1947 r., 20 V 1947 r., k. 233-235; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 21 X 1950 r. (Lublin), k. 205-206, 208-210; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Stefana Derkacza, 18 XI 1950 r. (Lublin), k. 131-132; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 26 X 1950 r. (Lublin), k. 248-249.  Na takim stanowisku stanął również prokurator w sporządzonym przeciwko Marianowi Pilarskiemu akcie oskarżenia, AIPN Lu 21/26/11, Akt oskarżenia przeciwko Marianowi Pilarskiemu i innym., k. 172-240. Informację, iż od jesieni 1946 r. pełnił funkcje inspektora WiN na Zamojszczyźnie podano również [w:] D. Golik, K. Jasiak, M. Korkuć, K. Krajewski, J. Kurtyka, T. Łabuszewski, P. Niwiński, J. Pawłowicz, A. Przewoźnik, G. Wąsowski, J. Węgierski, L. Żebrowski, Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 2013, s. 279; J.F Borowski, J. Draus, Klasztor i gimnazjum oo. Bernardynów w Radecznicy w latach 1939-1950, „Rocznik Nauk Społecznych” 1996, t. XXIV, z. 2, s. 366, 367.
[114]AIPN Lu 21/26/9/2, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana  Pilarskiego „Jara”, 2 XII 1946 r., k. 377.
[115]AIPN Lu 21/26/9/2, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 18 XII 1946 r., k. 397. 
[116] AIPN Lu 571/6/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Kobosa, 26 I 1956 r. (Lublin), k. 134-135; AIPN Lu 571/6/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Kobosa, 30 I 1956 r. (Lublin), k. 155.
[117]H. Pająk, Akcje oddziałów..., s. 191; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Antoniego Burzańskiego,  2 II 1951 r. (Lublin), k. 117-120; AIPN Lu 21/26, Rozkaz awansowy podpisany przez Komendanta Obwodu K1 (Zamość) M. Pilarskiego "Jara", 10 III 1947 r.; AIPN Lu 21/26, Pismo Konrada Bartoszewskiego "Wira" do M. Pilarskiego "Jara", 2 IV 1947 r.; AIPN Lu 01/435/4, Zeznania własne Antoniego Burzańskiego, 17 IV 1950 r., k. 390-394; AIPN Lu 21/26/12, Protokół rozprawy głównej przeciwko Antoniemu Burzańskiemu, 12 X 1951 r., k. 206.
[118]AIPN Lu 01/435/1, Oświadczenie Mariana Pilarskiego, 6 V 1950 r., k. 313-314; AIPN Lu 21/26/6,  Pismo Stanisława Książka „Roty” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 1 III 1947 r., k. 52; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r. (Zamość), k. 65;  AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 23 X 1950 r. (Lublin), k. 220; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 23 X 1950 r. (Lublin), k. 216; AIPN Lu 08/102, Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Poździka, 30 I 1947 r.; R. Wnuk, Lubelski Okręg AK-DSZ-WiN 1944-1947, Warszawa 2000, s. 264.
[119]AIPN Lu 21/26/9/2, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 2 XII 1946 r., k. 377; AIPN Lu 21/26/9, List Hieronima Dekutowskiego „Zapory” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 18  XII 1946 r., k. 397, 400; AIPN Lu 21/26/9, Pismo por. Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” do Mariana Pilarskiego „Jara”, 12 XII 1946 r., k. 406; AIPN Lu 21/26/10, Pismo Stanisława Karczewskiego „Goraja” do „Barbary”,  2 I 1947 r., k. 254; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Piotra Golby, 31 VIII 1950 r. (Lublin), k. 479; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 8 XI 1950 r. (Lublin), k. 62;  AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jadwigi Kleszczyńskiej (Wiącek), 7 II 1951 r. (Lublin), k. 161; AIPN Lu 01/435/1, Doniesienie agenta celnego „Zdolnego” z rozmowy z Antonim Mrozikiem, 30 VI 1950 r., k. 365; AIPN Lu 01/435/1, Doniesienie agenta „Zdolnego”, 30 II 1950 r., k. 365; AIPN Lu 21/26/9, Pismo Feliksa Świrgonia „Kołpaka”, b.d., k. 274; AIPN Lu 21/26/9,/2, Pismo Tadeusza Skraińskiego „Jadzinka” do Mariana Pilarskiego „Jara”,  27 XII 1946 r., k. 440; R Wnuk, Konspiracja..., s. 75-76.
[120]AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania Mariana Pilarskiego,  9 XI 1950 r. (Lublin), k. 277.
[121]AIPN 21/26/1, Odpis oświadczenia ujawnieniowego Mariana Pilarskiego, b.d., k. 288; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r. (Zamość), k. 63.   
[122]AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 6 III 1951 r. (Lublin), k. 331; AIPN Lu 21/26/11, Protokół zakwestionowania magazynu broni, 15 IV 1950 r., k. 126; AIPN Lu 21/26/11, Protokół oględzin, 19 I 1951 r., k. 127.
[123]AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana  Pilarskiego, 14 IV 1950 r. (Zamość), k. 84-86; AIPN Lu 21/26/11, Protokół rewizji, 22 V 1950 r., k. 113; AIPN Lu 21/26/11, Protokół oględzin broni, 14 VI 1950 r., k. 114.
[124]AIPN 21/26/1, Odpis oświadczenia ujawnieniowego Mariana Pilarskiego, k. 288; B. Szyprowski, Proces kierownictwa II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Lublinie. Cz. I. Geneza organizacji i aresztowanie, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2016, nr 3, s. 110-111. Pilarski polecał również części członków WiN, aby się nie ujawniali i wyjeżdżali z terenu Zamojszczyzny, AIPN Lu 01/435/2, Plan śledztwa do sprawy Pilarskiego Mariana vel Opydo Franciszek vel Rogulski Józef ps. „Grom”, „Jar” i „Olgierd”, 17 V 1950 r., k. 129.
[125]AIPN Lu 08/225/6, k. 22, Doniesienie agenta celnego „Lisa”, 27 V1950 r.; S. Kubacki, Działalność i proces członków II inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej (1947-1951), Kraków 2016, praca magisterska z Wydziału Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, mps, niepubl., Archiwum Sebastiana Kubackiego, kopia w zbiorach autora, s. 23.
[126]AIPN Lu 01/435/2, Zaświadczenie Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Tyszowcach, 27 X 1950 r., k. 288; AIPN Lu 21/26/4, Protokół konfrontacji Mariana Woźniackiego i Mariana Pilarskiego, 24 I 1951 r. (Lublin), k. 83. Według Aliny Gałan pracę w GS SCh w Tyszowcach rozpoczął 1 I 1948 r., A. Gałan, Marian Pilarski…, s. 408.
[127]AIPN Lu 21/26/9, Zaświadczenie Zarządu Powiatowego PSL w Zamościu, 5 I 1946 r., k. 510; AIPN 21/26/9/2, Pismo Koła Miejskiego PSL w Zamościu, 5 I 1946 r., k. 510-511; AIPN Lu 21/26/9/2, Legitymacja PSL nr 887/Z Mariana Pilarskiego, k. 505-506; AIPN Lu 21/26/9/2, Kwit przychodowy wpłaty przez Mariana Pilarskiego składki członkowskiej na PSL za listopad 1945, k. 508. Co najmniej w połowie 1945 r., będący oficerem wywiadu Komendy Obwodu, „Jar” informował komendanta Obwodu Zamość o powołaniu PSL w Zamościu, AIPN Lu 21/26/9, Pismo Mariana Pilarskiego „Jara” do „XX”, k. 512. W toku rozprawy sądowej Marian Pilarski zeznał, że nie należał do PSL pomimo faktu, że posiadał legitymację członkowską i zapłacił dwie składki, AIPN Lu 21/26/12, Protokół rozprawy głównej, 9 X 1951 r., k. 161. Jednak analiza jego zeznań w tym zakresie z pozostałymi złożonymi zeznaniami w toku rozprawy zdaje się wskazywać, że nie potwierdził tej przynależności jedynie w ramach swojej obrony. PSL był bowiem wówczas negatywnie postrzegany i zwalczany przez reżim komunistyczny.
[128]W literaturze podnoszono również, że wizyta miała miejsce w dniach 13-15 IX 1947 r. Dekretem z 11 II 1947 r. biskup lubelski ks. Stefan Wyszyński ustanowił dekanat tyszowiecki, który obejmował parafie w: Czartowcu, Dubie, Komarowie, Łaszczowie, Nabrożu, Nowosiółkach, Perespie, Rzeplinie, Tyszowcach, Wiszniowie, Zubowicach, Mirczach, Oszczowie, Sahryniu i Turkowicach, R. Kulik, H. Kulik, Monografia rzymskokatolickiej parafii Świętej Trójcy w Komarowie 1918-2016, http://docplayer.pl/25652122-Monografia-rzymskokatolickiej-parafii-swietej-trojcy-w-komarowie-komarow-filia-parafii-labunie.html, dostęp: 16 X 2017 r., s. 48.
[129]R. Horbaczewski, Tu Szewce. Opowieści tyszowieckie, Lublin -Tyszowce 2009, s. 56-61. Z tego wydarzenia zachowało się zdjęcie Mariana Pilarskiego z datą 23 X 1947 r. i adnotacją na drugiej stronie, Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[130]AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 12 IV 1950 r. (Zamość), k. 65-66; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 19 IV 1950 r. (Lublin), k. 112-113; AIPN Lu 21/26/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Kazimierza Kalety, 6 IX 1950 r. (Lublin), k. 546; AIPN Lu 01/435/1, Arkusz informacyjny Mariana Pilarskiego, b.d., k. 50-54.
[131] AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery Pilarskiej, 8 V 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 13v; AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery Pilarskiej, 13 VII 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 15-15v; AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania świadka Józefa Smolińskiego, 18 VI 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 17v; AIPN Lu 21/20, Protokół przesłuchania podejrzanej Wiery Pilarskiej, 23 IX 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 20v; AIPN Lu 21/20, Protokół rozprawy głównej WSR Lublin przeciwko Wierze Pilarskiej sygn. Sr 556/60, 27 XI 1950 r., k. 41v-42.
[132] AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 14 IV 1950 r. (Zamość), k. 21-22; AIPN Lu 21/26/3, Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Biziora, 1 II 1951 r. (Lublin), k. 181-183; AIPN Lu 015/377, Protokół przesłuchania świadka Stanisława Karczewskiego, 23 XI 1950 r. (Lublin), k. 60; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Stefana Derkacza, 18 XI 1950 r. (Lublin), k. 133-134; AIPN Lu 31/253/1, Protokół konfrontacji Stefana Derkacza i Andrzeja Stachyry, 23 XI 1950 r. (Lublin), k.  150-152; AIPN AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania podejrzanego Andrzeja Stachyry, 25 XI 1950 r. (Lublin), k. 170; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Piotra Golby, 27 II 1951 r. (Lublin), k. 219-220; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Jana Ryby, 3 III 1951 r. (Lublin), k. 227-228; AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania świadka Jana Jakubiaka, 3 X 1950 r. (Tomaszów Lub.), k. 36; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Jana Ryby, 24 III 1953 r. (Strzelce Opolskie), k. 304; AIPN Lu 31/253/1, Protokół przesłuchania świadka Stefana Derkacza, 3 XI 1953 r. (Lublin), k. 133-134.
[133] AIPN Lu 01/435/1, Postanowienie o zatrzymaniu Mariana Pilarskiego, 13 IV 1950 r., k. 158. 
[134]Pismo GKBZpNP sygn. OK.LU/443/412/96 do Janusza Pilarskiego, 21 VIII 1996 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[135] AIPN Lu 21/26/4, Protokół przesłuchania podejrzanego Mariana Pilarskiego, 31 V 1951 r. (Lublin), k. 637, 645; Postanowienie OKBZpNP IPN o/Lublin o umorzeniu śledztwa w sprawie sygn. S. 8/00/Zk, 31 VII 2007 r., s. 22, kopia w zbiorach autora.
[136]AIPN Lu 21/26/11, Akt oskarżenia przeciwko Marianowi Pilarskiemu i innym, 30 V 1951 r., k. 172-240.
[137] AIPN Lu 21/26/12, Wyrok WSR w Lublinie sygn. Sr 406/51, 16 X 1951 r., k. 233-236.
[138] W. Hryniewiecki, Nie dla nich zagrzmiały zwycięskie fanfary..., Łódź 1993, s. 126.
[139]AIPN Lu 21/26/12, Skarga rewizyjna adw. Stefana Wolskiego, 23 XI 1951 r., k. 279-283; AIPN Lu 21/26/12, Postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie sygn. Sn.Odw.S.2461/51, 28 XI 1951 r., k. 240, 308-316.
[140]AAN, Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52, Prośba Wiery Pilarskiej o ułaskawienie Mariana Pilarskiego, 16 X 1951 r., b.p; AAN, Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52, Prośba Janusza Pilarskiego i Haliny Pilarskiej o ułaskawienie Mariana Pilarskiego, 16 X 1951 r., b.p.
[141] AAN, Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52, Prośba adw. Stefana Wolskiego o ułaskawienie Mariana Pilarskiego, 25 X 1951 r., b.p.
[142]AIPN Lu 21/26/12, Opinia w sprawie ułaskawienia, k. 246.
[143] AAN, Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa, 818/15/21/52, Decyzja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bolesława Bieruta w sprawie ułaskawienia Mariana Pilarskiego sygn. U-362/51, 26 II 1952 r., b.p.
[144]AIPN Lu 21/26/12, Postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie, 28 XI 1951 r., k. 240. 
[145]AIPN Lu 21/26, Protokół wykonania kary śmierci Mariana Pilarskiego, 4 III 1952 r., k. 346; AIPN BU 1820/11, Lista osób straconych w polskich więzieniach w latach 1944-1956, k. 51.
[146]AIPN Lu 21/26/13, Postanowienie Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie sygn. Cs.Un 390/92, 19 X 1992 r., k. 411.
[147]CAW WBH I.320.83.7, Rozkazy dzienne 83. pp. 2 I 1928 r. – 31 XII 1928 r., Rozkaz dzienny nr 262, 20 XI 1928 r., b.p.; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34; CAW WBH KZ 18-297 Pilarski Marian, Wniosek ppłk. Jana Kleina o nadanie Marianowi Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r.; Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[148]Przyznany rozkazem 30 DP nr 9/28, Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34.
[149]Przyznany rozkazem 30 DP nr 8/28, Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34. Medal ustanowiony rozporządzeniem Rady Ministrów z 21 IX 1928 r., Dziennik Rozkazów z 1928 r., nr 32, poz.  350. Przyznawano je żołnierzom, którzy w okresie 1 XI 1918 - 18 III 1921 r. odnieśli rany.
[150]Odznaczenie przyznano za zasługi na polu wyszkolenia wojskowego, Dziennik Personalny 1933,  nr 4, s. 69, Rozkaz dzienny nr 74 83. pp., 30 III 1933 r.; Wniosek ppłk. Jana Kleina z 83. pp. o przyznanie M. Pilarskiemu Brązowego Krzyża Zasługi, 3 II 1933 r., kopia w zbiorach autora; Legitymacja osobista chor. M. Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora; CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 r., k. 34.  Jak wynika z materiałów archiwalnych wniosek o przyznanie st. sierż. Marianowi Pilarskiemu Krzyża Zasługi został odrzucony na posiedzeniu komisji 2 III 1936 r. z powodu „braku pracy niepodległościowej”, CAW WBH Marian Pilarski odrzuc KZ, 2 III 1936, b.p. Nie wiadomo kiedy został skierowany ww. wniosek. Marian Pilarski posiadał stopień st. sierż. od 15 II 1928 r. prawdopodobnie do 5 VI 1935 r., CAW WBH Marian Pilarski ap 3490, Wniosek awansowy na stopień chorążego, 15 II 1934 t., k. 34; Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora.
[151]Medal Niepodległości został nadany Marianowi Pilarskiemu zarządzeniem prezydenta RP z 21 IV 1937 r., M.P. z 1937 r. nr 93, poz. 128, s. 5.  
[152]Przyznany na podstawie Dziennika Rozporządzeń nr 238/38, Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora
[153]Odznaka za rany i „Orlęta” jest widoczna na fotografiach przedstawiających Mariana Pilarskiego w mundurze chorążego i w mundurze starszego sierżanta 83. pp,, AIPN Lu Lu 01/435/9, Fotografia Mariana Pilarskiego, b.d., k. 280; Legitymacja osobista chor. Mariana Pilarskiego nr 224, 5 VI 1935 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora .
[154]Nadanie orderu nastąpiło postanowieniem prezydenta RP z 19 VI 2007 r., Legitymacja Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski nr 85-2007, 19 VI 2007 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. W dniu 11 XI 1990 r. Jan Alfred Łokcikowski, tytułujący się stopniem generała i prezesa Rady Ministrów powołanego 10 II 1990 r. przez „Prezydenta Wolnej Polski” J. Nowinę-Sokolnickiego, odznaczył pośmiertnie M. Pilarskiego Krzyżem za Wolność i Niepodległość z Mieczami, Dyplom Prezydenta RP na Obczyźnie, Londyn, 11 XI 1990 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Przykładowo można wskazać, że J. Nowina-Sokolnicki nadał Srebrne i Złote Krzyże Orderu Virtuti Militari IV i V klasy: Stefanowi Kwaśniewskiemu „Luxowi” (15 VIII 1985 r.), Stanisławowi Prusowi „Adamowi” (11 XI 1989-92) i H. Dekutowskiemu „Zaporze” V klasy (11 XI 1988-92), J. Strzemieniewski, „Kawalerowie” Krzyża Orderu „Virtuti Militari” z nadania „Prezydenta RP” Juliusza Nowina-Sokolnickiego, „Mars. Problematyka i historia wojskowości. Studia i Materiały” 2006, nr 20, s. 137, 148. 
[155]Dyplom Ministra Obrony Narodowej o mianowaniu mjr. M. Pilarskiego na stopień pułkownika, lipiec 2015 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Należy jednak wskazać, że uprzednio w dniu 11 XI 1990 r. Juliusz Nowina-Sokolnicki, uznający się za Prezydenta RP na obczyźnie, awansował pośmiertnie „podpułkownika śp. Mariana Pilarskiego ps. „Jar” pułkownikiem w korpusie oficerów piechoty z dniem 11-go listopada 1990 roku”, Dyplom Prezydenta RP  w Londynie L. dz. 492/90, 11 XI 1990 r., Archiwum Dariusza Pilarskiego, kopia w zbiorach autora. Należy podnieść, że J. Nowina Sokolnicki uznawał się od 8 IV 1972 r. za „Prezydenta Wolnej Polski” i zajmował m.in. nadawaniem dużej ilości awansów wojskowych i odznaczeń. Podnoszono, że zdarzało mu się przy awansowaniu osób na stopnie pułkowników i generałów „przeskakiwać parę stopni pośrednich” Nadane przez niego tytuły i odznaczenia nie zostały uznane za nadane legalnie z uwagi na fakt, że nie przysługiwały mu przymioty władz RP, J.K. Danel, Antylegalistyczna działalność na obczyźnie w latach 1955-1989 „Prezydenta Wolnej Polski” Juliusza Nowina-Sokolnickiego, „Mars. Problematyka i historia wojskowości” 2002, nr 12, s. 69-70, 81-82, 85, 87, 89; B. Ławszowski, Juliusz Nowina-Sokolnicki. Uwagi do biografii, „Mars. Problematyka i historia wojskowości. Studia i Materiały” 2002, nr 12, s. 104; J. Strzemieniewski, „Generałowie” Juliusza Nowina-Sokolnicki 1973-1990, „Mars. Problematyka i historia wojskowości. Studia i Materiały” 2002, nr 13, s. 135-144. Prawdopodobnie to było powodem ponownego awansowania M. Pilarskiego w 2015 r.
[156]Kolejne ofiary totalitaryzmów odzyskują nazwiska, http://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/39738,Kolejne-ofiary-totalitaryzmow-odzyskuja-nazwiska.html, dostęp: 21 IV 2017 r.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz